گروه بورس، بانک و بیمه بازارنیوز : شواهد تجربی و مشاهدات عینی اقتصاد ایران نشان می­دهد افزایش نرخ دلار همواره از علل اصلی افزایش تورم در کشور بوده است. افزایش قیمت اقلام صادراتی و به تبع آن افزایش شاخص قیمت صادراتی به دلیل افزایش قیمت ارز یکی از کانال‌های افزایش تورم از محل افزایش نرخ ارز است. این گزارش سعی دارد به اختصار اثر افزایش نرخ ارز بر تورم را از کانال افزایش شاخص قیمت کالاهای صادراتی بررسی نماید.

شاخص قیمت کالاهای صادراتی (XPI) معیاری برای بررسی میزان تغییر قیمت کالاهایی است که در زمره صادرات کشور قرار دارند. اطلاعات مربوط به شاخص XPI مانند سایر شاخص­های قیمتی به طور مرتب توسط بانک مرکزی (ریالی) و مرکز آمار ایران (دلاری) محاسبه و منتشر می‌شود.

افزایش نرخ ارز از کانال گرانتر شدن سبد کالاهای صادراتی (در صورت بی کشش بودن عرضه این کالاها) سبب افزایش تورم داخلی می‌شود؛ بدین ترتیب که افزایش قیمت ارز عملاً به معنای کاهش قیمت کالاهای داخلی برای خارجی‌هاست. کاهش قیمت این کالاها برای سایر کشورها باعث افزایش تقاضای آنها می‌شود لذا صادرات آن افزایش می‌یابد. افزایش تقاضای خارجی این کالاها در شرایطی که عرضه این کالاها بی‌کشش باشد، سبب افزایش قیمت این کالاها در داخل شده و به تحریک تورم می‌انجامد. به عنوان مثال، شرایطی را فرض کنید که قیمت داخلی هر کیلو پسته 5000 تومان و قیمت خارجی آن با احتساب دلار 1000 تومانی نیز 5 دلار باشد. در این شرایط، صادرکننده بین فروش در بازار داخلی و صادرات پسته بی تفاوت است. حال اگر نرخ ارز به 2000 تومان افزایش یابد، آنگاه صادرکننده از فروش هر کیلو پسته در بازار داخلی 5000 تومان و با صادر کردن آن 10.000 تومان (معادل 5 دلار) بدست می‌آورد. بنابراین، افزایش نرخ ارز صادرات پسته را سودآورتر می‌کند. افزایش صادرات پسته، در شرایطی که تولید پسته به سادگی قابل افزایش نباشد، به افزایش قیمت پسته در بازار داخلی می‌انجامد لذا در مدت کوتاهی قیمت پسته در بازار داخلی نیز به حدود 10.000 تومان افزایش خواهد یافت. بنابراین مجددا در نقطه جدید، صادرکننده بین صادرات و فروش در بازار داخلی بی‌تفاوت می‌گردد با این تفاوت که نرخ ارز و قیمت پسته دو برابر شده است. نتیجه این که افزایش قیمت ارز به افزایش قیمت کالای صادراتی منجر خواهد شد. علاوه بر این، با افزایش قیمت کالای صادراتی، قیمت کالاهای جانشین آن نیز افزایش خواهد یافت و تورم در نتیجه هر دو اثر افزایش خواهد یافت. ضمن این‌که، با افزایش قیمت کالاها در داخل، سیاست افزایش نرخ با هدف افزایش صادارت نیز بی­اثر می­گردد. این واقعیتی است که طی سال­های اخیر در همه بازارهای کشور به ویژه در بازار پسته رخ داده است (نمودار 1).

براساس آنچه گفته شد، افزایش قیمت ارز همواره باعث افزایش شاخص قیمت صادراتی می‌شود. نمودار 2 روند تغییرات شاخص قیمت صادراتی (XPI) و نرخ دلار بازار آزاد را طی دوره 1397- 1390 نشان داده شده است. چنان­که نمودار نشان می‌دهد، نرخ دلار از رقم 10700 ریال در بهار سال 1390 به بیش از 60840 ریال در بهار 97 رسیده است. در همین دوره، شاخص قیمت صادراتی از 43 واحد به 167 واحد رسیده است. به عبارت دیگر، قیمت ارز در بازار آزاد طی دوره مورد بررسی بیش از 5.6 برابر افزایش یافته و همزمان شاخص قیمت صادراتی نیز 3.8 برابر شده است.

بررسی رابطه خطی بین دو متغیر نیز نشان می‌دهد که ضریب همبستگی خطی نرخ ارز بازار آزاد و شاخص قیمت صادراتی 72 درصد است. علاوه بر این، جهت علیت نیز از طرف نرخ ارز به سمت شاخص قیمت صادراتی است. به عبارت دیگر، افزایش قیمت ارز همواره باعث افزایش شاخص قیمت صادراتی و از این طریق باعث تحریک تورم می‌گردد. بررسی‌های رگرسیونی نیز نشان می‌دهد که بین قیمت دلار و شاخص قیمت صادراتی و نیز شاخص قیمت صادراتی و تورم رابطه مثبت و معنادار خطی وجود دارد که نشان­دهنده­ی تاثیر افزایش قیمت ارز بر تورم است. بر اساس محاسبات مقدماتی، هر یک درصد افزایش در نرخ ارز بازار آزاد باعث افزایش 2.5 درصدی در شاخص قیمت صادراتی می­شود.

نکته قابل تأمل این‌که نه تنها شاخص قیمت صادراتی بلکه رشد و تغییرات آن نیز از تغییرات قیمت ارز تأثیر می‌پذیرد. نمودارهای 3 و 4 رفتار رشد و تغییرات دو متغیر نرخ ارز (بازار آزاد) و شاخص قیمت کالاهای صادراتی را نشان می‌دهد. چنانکه نمودارها نشان می دهند، همبستگی بالایی (بصورت مثبت) بین تغیرات و رشد نرخ ارز با تغییرات و رشد شاخص قیمت صادراتی وجود دارد. ضریب همبستگی رشد و تغییرات دلار آزاد و رشد و تغییرات شاخص قیمت صادراتی به ترتیب 0.64 و 0.82 است.

نکته قابل تأمل دیگر، تاثیر سریع و بدون وقفه نرخ ارز بر شاخص قیمت صادراتی است که در نمودارهای فوق به خوبی مشهود است. دلیل آن این است که به محض افزایش نرخ ارز در بازار آزاد، عملا مبنای قیمت‌گذاری کالاهای صادراتی هم برای صادرات و هم برای فروش در بازار داخلی تغییر می‌یابد و لذا شاخص قیمت کالاهای صادراتی بدون وقفه افزایش می‌یابد.

بنابراین، افزایش قیمت ارز به دلیل پایین بودن کشش قیمتی عرضه در اقتصاد، تولید نمی­تواند بلافاصله افزایش یابد اما بدون شک عرضه صادراتی افزایش خواهد یافت؛ نتیجه قطعی این پدیده، افزایش قیمت کالاهای صادراتی و در نتیجه افزایش تورم خواهد بود. به همین دلیل، سیاست اخیر دولت در محدود یا ممنوع کردن صادرات برخی کالاها که جزو اقلام ضروری کشور هستند، در راستای تنظیم بازار و کنترل قیمت ها، صحیح ارزیابی می‌شود.