گروه اقتصاد کلان بازارنیوز : اخیرا ملاحظه شد که برخی افراد با مقایسه ایران با برخی کشورها مانند ونزوئلا صحبت‌هایی از احتمال بروز ابرتورم در اقتصاد کشور می‌کنند. این گزارش سعی دارد ضمن بررسی مفهوم ابرتورم، با مروری بر تجربیات سایر کشورها در این خصوص نشان دهد که آیا شرایط فعلی کشور ما شباهتی با شرایط کشورهایی که ابرتورم را تجربه کرده‌اند، دارد یا خیر.

ابرتورم (Hyperinflation) به شرایطی می‌گویند که قیمت کالاها و خدمات در کشوری بصورت مداوم و پیوسته و در زمان بسیار کوتاهی رشد بسیار بالایی را تجربه نماید. در تعریف دقیق‌تر وقتی که تورم ماهانه به 50 درصد یا بالاتر می‌رسد، به این شرایط ابرتورم می‌گویند. در طول تاریخ، کشورهای متعددی در برهه‌های مختلف زمانی ابرتورم را تجربه کرده‌اند. هانکه و کروس Steve Hanke and Nicholas Krus)، 56) پدیده ابرتورم ثبت شده را برشمرده‌اند[1]. جدول (1) نمونه‌های برجسته ابرتورم در کشورهای مختلف در مقاطع زمانی مختلف را نشان می‌دهد.

علاوه بر کشورهای مندرج در جدول (1)، کشورهای دیگری نیز وجود دارند که در طول تاریخ خود پدیده ابرتورم را تجربه کرده‌اند. آمریکا (سال 1865) به دلیل بروز جنگ داخلی و جدایی طلبی جنوبی‌ها (هزینه این جنگ با انتشار حجم بسیار زیاد بدهی اعم از اوراق خزانه و اوراق قرضه بدون پشتوانه تأمین شد و همزمان جنگ باعث افزایش بیکاری و کاهش میزان تولید و عرضه کل نیز شد)، اتریش (سال 1922) بدلیل وضعیت رکود اقتصادی پس از جنگ جهانی اول، رم (284-235 پس از میلاد مسیح) به دلیل بحران قرن سوم (فروپاشی امپراطوری رم به دلیل جنگ داخلی، تهاجم بیرونی و تشکیل ارتش)، شوروی (سال 1921) به دلیل بروز انقلاب بلشویکی، فیلیپین، مالزی و سنگاپور (سال 1944) به دلیل اشغال این کشورها توسط ژاپن و تعیین واحد پولی جدید برای آنها و ترکمنستان (1993) در پی جدایی از اتحاد جماهیر شوروی از جمله کشورهایی هستند که در تاریخ خود تجربه تورم بسیار بالا را داشته‌اند.

نقاط اشتراک شرایط اقتصادی در پدیده ابرتورم

تقریبا تمامی کشورهایی که پدیده ابرتورم را تجربه کرده‌اند، دو موضوع زیر در زمان بروز پدیده ابرتورم، در بین آنها مشترک بوده است؛

• در عمده کشورهای فوق، جنگ‌های داخلی یا خارجی و در برخی موارد معدود نیز عدم ساماندهی مشخص در بازارهای مالی این کشورها در کنار سیاست‌های اقتصادی نادرست یا اجرای این سیاست‌ها در زمان نادرست علت عمده افزایش عرضه پول بوده است. بنابراین، افزایش شدید عرضه پول و یا بدهی دولت که متأثر از شرایط متلاطم سیاسی (جنگ داخلی، جنگ خارجی، استقلال طلبی و ...) بوده، نقطه مشترک این وقایع بوده است.
• نقطه اشتراک دیگر تمامی این بحران‌ها این است که در زمان بروز ابرتورم در تمامی این کشورها همزمان با افزایش شدید عرضه پول، تولید ملی نیز به شدت کاهش یافته است. به عبارت دیگر، در تمامی این کشورها نسبت نقدینگی به تولید به دو دلیل کاهش تولید و افزایش نقدینگی به شدت افزایش یافته است.

بررسی وضعیت ایران از حیث بروز ابرتورم

بررسی وضعیت سیاسی و اقتصادی ایران نشان می‌دهد که ایران هیچ یک از نشانه‌های فوق که بین عمده کشورهای تجربه کننده ابرتورم مشترک بوده، را دارا نیست. نمودارهای زیر برخی نسبت‌های مهم از این بعد را نشان می‌دهد.

چنان که نمودارهای فوق نشان می‌دهند، شاخص‌هایی مانند نسبت نقدینگی به تولید، میزان بدهی‌های خارجی، نسبت بدهی دولت به تولید داخلی و نیز نسبت بدهی بخش خصوصی به تولید داخلی در ایران ارقام نگران‌کننده‌ای نیستند. آمار نشان می‌دهد که حداکثر نسبت نقدینگی به تولید طی سال‌های اخیر 103 درصد، بدهی خارجی به تولید 2.5 درصد، نسبت بدهی دولت به تولید ناخالص داخلی 45 درصد و نسبت بدهی بخش خصوصی به تولید ناخالص داخلی ، 65 درصد است. لازم به ذکر است که میزان بدهی خارجی کشور از پایین‌ترین میزان بدهی‌های خارجی در دنیا است ضمن این‌که وابستگی خارجی ایران به واردات رقم قابل توجهی (در مقابل تولید) نیست. علاوه بر این، نسبت نقدینگی به تولید در برخی کشورها بیش از 2 است در حالی که در ایران 1.03 است. لذا هیچ نگرانی خاصی از حیث این شاخص‌ها وجود ندارد.

نکته قابل توجه این که رشد اقتصادی ایران در فصل‌های قبل عمدتاً مثبت بوده است. نمودار (3) میزان رشد اقتصادی کشور را در فصول و سال‌های اخیر نشان می‌دهد.

از همه مهمتر این که ایران به لحاظ سیاسی از ثبات بسیار بالایی برخوردار است. در حال حاضر، هیچ بحران داخلی و خارجی مهمی ثبات سیاسی کشور را تهدید نمی‌کند. حتی به اعتراف مجامع بین المللی که همواره جانبدارانه شاخص‌های مورد نظر را برای ایران تدوین می‌کنند، نمره ثبات سیاسی ایران طی سال‌های اخیر همواره رو به بهبود بوده است. نمودار (4)، نمره ثبات سیاسی ایران را براساس محاسبات بانک جهانی نشان می‌دهد. این نمره بین (2.5و 2.5-) به معنای (بهترین ثبات سیاسی و بدترین ثبات سیاسی) تغییر می‌کند. نمودار (4) تغییرات این نمره را براساس محاسبات بانک جهانی نشان می‌دهد.

چنان­که نمودار (4) نشان می‌دهد نمره ثبات سیاسی ایران طی سال‌های اخیر همواره افزایشی بوده و از رقم حدود 1.5- در سال 2010 به حدود 0.75- افزایش یافته است.

جمع بندی؛

بررسی مهمترین ابرتورم‌ها در دنیا در طول تاریخ نشان می‌دهد که جنگ‌های داخلی و خارجی و تلاطمات سیاسی مهمترین علل ایجاد ابرتورم بوده‌اند. در نتیجه بحران‌های سیاسی داخلی و خارجی در کشورها، زیرساخت‌های اقتصادی از بین رفته و تولید کاهش می‌یابد. لذا دولت برای تأمین مالی به عرضه پول متوسل می‌شود. انتشار پول برای تأمین کسری بودجه (بجای مالیات) باعث افزایش شدید نسبت نقدینگی به تولید می‌شود که چنان­که با متغیرهای دیگری مانند بدهی خارجی، برخی عوامل خارجی و یا حتی تصمیمات نادرست اقتصادی همراه شود، منجر به بروز ابرتورم می‌گردد. نکته اینجاست که تقریباً هیچ یک از شواهد گفته شده در کشور ما وجود ندارد و انتظار ابرتورم برای ایران آن هم تنها به استناد بالا بودن میزان نقدینگی یک توهم بیش نیست. نسبت نقدینگی به تولید در کشور ما حداکثر 1.03 است که عددی متعارف و نرمال است و جای نگرانی ندارد. لذا ایران هیچگاه ابرتورم را تجربه نخواهد کرد.

نکته بسیار قابل توجه این که کشور ما هم انقلاب بزرگ سال 1357 که شامل تغییر ساختارهای مالی و اقتصادی گسترده بوده و هم 8 سال بی وقفه جنگ با کشورهای متخاصم و همزمان برخی نزاع‌های داخلی را تجربه کرده است و هیچگاه تورمی بیش از 49 درصد در سال (متوسط 3.7 در ماه) را تجربه نکرده است (بررسی دلیل آن نیز جای بحث و تأمل فراوان دارد که به آینده موکول می‌گردد). لذا بروز پدیده ابرتورم در شرایط فعلی که هیچ یک از این عوامل هم وجود ندارند، امری محال به نظر می­رسد.

[1]- Hanke, Steve H. and Krus, Nicholas, World Hyperinflations (August 15, 2012). The Handbook of Major Events in Economic History, Randall Parker and Robert Whaples, eds., Routledge Publishing, Summer 2013; Cato Working Paper, Forthcoming. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=2130109