حسن لطفی افزود: «شهرک‌های صنعتی در حاشیه شهر‌های بزرگ ایجاد شده‌اند و نیروی کار روستایی را به شهر‌ها کشاند‌ه‌اند، در صورتی که با برنامه‌ریزی منسجم باید شهرک‌های صنعتی و کارخانه‌ها در اطراف روستا‌ها و شهر‌های کوچک ساخته می‌شدند، اما با عدم‌انجام این کار روستاییان احساس تبعیض و بی‌توجهی کردند. در هر صورت هدف از نوشتار این متن آن است که بدانیم اساسا توسعه شهرک‌های صنعتی چه کمکی به بهبود وضع معیشت روستاییان می‌کند و همچنین آنها دچار چه مشکلاتی می‌شوند.

براساس آمار تعداد شهرک‌ها و نواحی‌صنعتی مصوب تا پایان شهریور ۱۳۹۶ نسبت به میزان آن در مدت زمان مشابه سال گذشته با رشد 8/0 درصدی روبه‌رو شده است. به گفته کارشناسان امروزه ۸۰۰ هزار نفر در شهرک‌ها و نواحی‌صنعتی کشور مشغول به کار هستند. محمدعلی عزیزمحمدی، معاون توسعه مدیریت و منابع سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های‌صنعتی ایران بابیان اینکه تاکنون ۸۰۸ شهرک و ناحیه صنعتی در کشور ایجاد شده است، گفت: «مجوز ایجاد حدود ۱۰۰ شهرک‌صنعتی غیردولتی برای بخش خصوصی صادر شده است.» این مقام مسئول اشاره‌ای به آنکه این شهرک‌های‌صنعتی در نزدیکی روستاها قرار دارند یا خیر نکرده است. بنابراین به نظر می‌رسد حداقل تا به امروز دغدغه ایجاد شهرک‌های‌‌صنعتی در اطراف روستاها برای مسئولان وجود نداشته و آن را زمینه‌ساز ایجاد اشتغال در داخل روستاها نمی‌دانستند. به گفته معاون صنایع کوچک سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران اعتبار یک و نیم میلیارد دلاری بر اساس مصوبه دولت برای توسعه کسب‌و کار در مناطق‌روستایی در راستای ارائه تسهیلات و حمایت‌های‌ دولت به منظور توسعه کسب و کارها در مناطق‌روستایی به صنعتگران تعلق می‌گیرد. فرشاد مقیمی افزود: «در مناطق مرزی این تسهیلات با نرخ چهار درصد و در حریم شهرها و روستاها با نرخ شش درصد ارائه می‌شود و شهرهای زیر ۳۰۰ هزار نفر می‌توانند با نرخ ۱۰ درصد از تسهیلات استفاده کنند.» او گفت: «کسانی که در شهرهای بالای ۱۰ هزار نفر هستند می‌توانند از تسهیلات فراگیر استفاده کنند و سازمان با همکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی توافق کرده که کمک‌های فنی اعتباری ارائه شود؛ در سال ۹۷ با استفاده از تائیدیه بانک مرکزی می‌توان تسهیلات را به صنعتگران اعطا کرد.»

لزوم صنعتی‌سازی روستاها

افزایش سریع جمعیت، گسترش شهرنشینی، کمبود فرصت های شغلی بویژه در کشاورزی، فشار جمعیت بر منابع طبیعی و ناکامی در ایجاد و گسترش صنایع متوسط و بزرگ بویژه در کشورهای در حال توسعه باعث شد که این کشورها راهبرد صنعتی‌سازی روستاها را از اواسط دهه 1970 در برنامه های توسعه خود مد نظر قرار دهند. در این رابطه تاکید بر صنایع روستایی، صنایع کوچک، شهرک های کوچک صنعتی و تمرکز زدایی از فعالیت های صنعتی مورد توجه قرار گرفت. بنابراین ایجاد و گسترش شهرک‌های صنعتی می‌تواند از طریق ایجاد تنوع و افزایش اشتغال و درآمد، افزایش ارزش افزوده فعالیت‌های کشاورزی، گسترش فرهنگ صنعتی، نقش موثری در توازن و تعادل شهر و روستا و توسعه نواحی روستایی داشته باشد. 

سرمایه‌گذار در روستا سرمایه‌گذاری نمی‌کند

سخنگوی کمیسیون صنایع و معادن مجلس در ارتباط با تبعات ایجاد شهرک‌های صنعتی در اطراف شهرها می‌گوید: معمولا در اطراف شهرهای کوچک یا روستاها ناحیه‌های صنعتی متشکل از شهرک‌های صنعتی وجود دارند. ولی ملکی می‌افزاید: مساله نبود ناحیه صنعتی در روستاها نیست، هرچند اگر این اتفاق رخ دهد به‌دلیل ایجاد زیرساخت‌‌هایی مانند آب، برق و گاز و... رخداد بهتری برای روستاها می‌افتد، اما مساله نبود سرمایه‌گذار در این مناطق است. در واقع سرمایه‌گذاران باید قادر به سرمایه‌گذاری در مناطق روستایی باشد. البته یکی از ابزارهای تشویق و ترغیب سرمایه‌گذاران استفاده از تسهیلات سرمایه‌گذاری روستایی است، اما این موضوع بزودی امکان تحقق ندارد و باید آن را به عنوان یک هدف بلند‌مدت دانست و تضمینی نیز برای موفقیت این طرح وجود ندارد. او خاطرنشان می‌کند: در ارتباط با شهرک‌های صنعتی ساخته‌شده نمی‌توان تصمیمی گرفت، زیرا آنها قبلا در موقعیت‌ جغرافیایی دیگری و بدور از روستاها ساخته شده‌اند، اما در مورد ایجاد نواحی صنعتی در ارتباط با روستاهای بزرگ می‌شود اقداماتی انجام داد. ملکی می‌افزاید: مساله ترغیب بخش خصوصی به ایجاد واحدهای صنعتی در اطراف روستاهاست. هرچند روستاییان با وجود اندک سرمایه با وام‌های کم‌بهره دولتی به خود اشتغالی دست می‌زنند، اما اصل بر رضایت سرمایه‌گذار برای سرمایه‌گذاری کلان در اطراف روستاهاست. او می‌گوید: در استان اردبیل دو شهرک صنعتی 70هکتاری و دیگری 20 هکتار است که یک مورد سرمایه‌گذاری در آنها صورت نگرفته است، درحالیکه تمام امکانات در آنها آماده است. ملکی می‌افزاید: هر سرمایه‌گذاری به دنبال بازگشت سرمایه خود است، به عنوان مثال هنگامی که در ساوه سه هزار منطقه صنعتی وجود دارد قطعا سرمایه‌گذار در شهرهای کوچک سرمایه‌گذاری نمی‌کند. او خاطرنشان می‌کند: هنگامی که زیرساخت‌های لازم برای ایجاد شهرک‌های صنعتی برای روستاییان ایجاد شد مشوق لازم را برای سرمایه‌گذار ایجاد کرده‌ایم. هنگام سرمایه‌گذاری در اطراف روستاها اشتغال در اطراف آنها ایجاد می‌شود. بنابراین براساس نوع محصول تولیدی و فراوانی مواد اولیه صنایع مختلف به وجود می‌آیند و همچنین صنایع دستی، کشاورزی و تبدیلی روستاییان نیز توسعه می‌یابد. ملکی می‌افزاید: وام‌های اشتغالی که از طریق تعاونی‌های توسعه روستایی در اختیار روستاییان قرار داده می‌شود نیز تاثیر خود را بر افزایش میزان اشتغال در روستاها دارند و امروز نیز آثار مثبت این وام‌ها در وضعیت معیشتی روستاییان قابل‌مشاهده است، اما این طرح‌ها به‌تازگی آغاز شده‌اند و نیازمند گذر زمان هستند تا اثرات آنها کاملا مشاهده شود.

وقتی مهاجرت را به روستا ترجیح می‌دهند

روستاهای کشور یکی از بالاترین آمارهای بیکاری را در بین جوانان خود دارند، جوانانی که کار در زمین‌های کشاورزی و دامپروری را بی‌منزلتی می‌دانند و به همین دلیل هرگز تن به کارهای یدی در روستاها نمی‌دهند. آنها ترجیح می‌دهند فعالیت‌های یدی را در شهرها انجام دهند و گاهی از نصف امنیت و آرامشی که در محل زندگی خودشان برخوردارند، خبری نباشد! البته همیشه مساله بی میلی آنها برای کار کردن نیست و در مواردی روستا دیگر آب و زمین حاصلخیزی ندارد که آنها علوفه بکارند و با آن شکم دامن‌هایشان را سیر کنند. بنابراین ناگزیر راه شهر در پیش می‌گیرند. در مواردی دیگر روستاییان شرکت‌های صنعتی را در کنار محل سکونتشان دارند که سالهاست آرزو می‌کنند کاش وجود نداشتند. حکایت کارخانه ذوب‌آهن قم و ذوب آهن اصفهان داستان همین خون‌دل خوردن روستاییان است؛ اولی راه تنفس را برای مردم بسته و دومی آب را. این روستاها تنها نیستند و برخی از روستاهای دیگر ایران نیز به‌دلیل وجود شهرک‌های صنعتی پیرامون خود درگیر آسیب و تبعات محیط‌زیستی هستند. بنابراین به‌نظر می‌رسد وجود واحدهای صنعتی در نزدیکی مناطق روستایی به‌منزله تیغی دو لبه است و به همان نسبت که برای روستاییان اشتغال و آبادانی به بار می‌آورد می‌تواند کام آنها را نیز تلخ کند. در این میان نباید از یاد برد که روستاییان همان‌ میزان که نیازمند ایجاد شهرک‌های صنعتی و جلوگیری از مهاجرت از محل زندگی‌شان هستند نگران اکوسیستم محل زندگی خود نیز هستند و امیدوارند مسئولان راه‌حل میانه‌ای برای حل این مساله پیدا کنند.

تاثیرات فرهنگی و اجتماعی چه می‌شود؟!

یک جامعه‌شناس در ارتباط با تبعات مهاجرت روستاییان به‌دلیل اشتغال به شهرها می‌گوید: بحث تاسیس شهرک‌های صنعتی در اطراف روستاها مانند برخی اظهارات دیگر مسئولان چندان کارشناسی‌شده نیست. در واقع هنگامی که مساله ساخت مراکز صنعتی در حاشیه‌ شهرهاست کمتر در این ارتباط تحقیق می‌شود که این مراکز نیازمند چه متخصصانی هستند و آیا در نزدیکی روستاها امکان استخدام این افراد وجود دارد یا خیر. عالیه شکربیگی می‌افزاید: آیا روستاییان تخصص لازم را دارند تا بتوانند در این مراکز صنعتی مشغول به فعالیت شوند یا خیر. بنابراین این مباحث نیازمند بررسی دقیق هستند. او خاطرنشان می‌کند: ایجاد مراکز صنعتی در حاشیه شهرها امری ساده‌ای نیست که امروز از آن سخن گفته و فردا آنها را ایجاد کنند. در واقع این کار نیازمند برنامه‌ریزی، مدیریت و شناسایی مهارت‌های موجود در هر موقعیت مکانی است. شکربیگی می‌افزاید: آیا ایجاد مجموعه‌های صنعتی در حاشیه‌ روستاها عامل خطرناکی برای سلامت روستاییان نیست؟ به عنوان مثال بیشتر جمعیت یک روستا در کشور به‌دلیل مراکز صنعتی یا پتروشیمی در یک محدوده جغرافیایی دچار سرطان می‌شوند. بنابراین مساله ایجاد اشتغال برای روستاییان همراه با به‌خطر افتادن سلامت آنها به دلیل وجود مراکز صنعتی است. او تاکید می‌کند: تجربه نشان داده افرادی که مراکز صنعتی را در حاشیه روستاها ایجاد می‌کنند به دنبال سود خود هستند و دغدغه اشتغال روستاییان را ندارند و به‌دنبال اشتغال‌زایی نیستند. علاوه براین برخی از مسئولان پروژه‌های صنعتی را مورد بهره‌برداری قرار می‌دهند که برنامه‌ریزی نشده و مدیریت ندارد. آیا اگر مرکز صنعتی در حاشیه یک روستا ایجاد شده به تاثیرات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آن فکر شده است؟ در واقع هنگام ایجاد یک مرکز صنعتی در حاشیه یک روستا قطعا ساختارهای آن روستا تاثیر می‌بینند و بر محیط شغلی ایجاد شده تاثیر می‌گذارند. بنابراین باید تاثیرات و خروجی‌های فرهنگی بجا بررسی شود. شکربیگی می‌افزاید: به عنوان مثال هنگام تاسیس دانشگاه آزاد شعباتی در دور‌افتاده‌ترین روستاها و شهرها ایجاد شد هرگز به تاثیرات اجتماعی و فرهنگی زیاد آنها در سنت‌های جامعه محلی توجهی نشد و امروز اگر بنا به ایجاد این مراکز صنعتی در حاشیه روستاها باشد قطعا آنها تاثیرات فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی از خود بجا می‌گذارند.

آرمان