گروه اقتصاد کلان: فاصله بین دهک­های درآمدی (هزینه‌ای) جامعه، یکی از معیارهای اندازه‌گیری نابرابری اجتماعی است. هرچه فاصله درآمدی فقیرترین و ثروتمندترین دهک‌ها بیشتر باشد، نابرابری اجتماعی بیشتر است. نابرابری اجتماعی یا فاصله بین دهک‌های ثروتمند و فقیر متأثر از عوامل متعددی است که سیاست‌های اقتصادی دولت را می‌توان از مهمترین آن عوامل دانست. مقایسه هزینه خانوارهای کم درآمد و پردرآمد با استفاده از داده‌های هزینه خانوارهای شهری در مقاطع زمانی مختلف سال‌های اخیر نشان می‌دهد که متأسفانه شکاف درآمدی در کشور در سال‌های اخیر افزایش یافته که به احتمال قوی متأثر از سیاست‌های اقتصادی دولت در این سال‌ها بوده است. گزارش حاضر به بررسی و مقایسه هزینه‌های دو دهک فقیر و دو دهک ثروتمند جمعیت شهری کشور بر اساس آمار بانک مرکزی برای گروه‌های کالایی دوازده‌گانه می‌پردازد.

گروه های 12 گانه هزینه‌ای

هر ساله بانک مرکزی و مرکز آمار ایران، بر اساس نمونه­ گیری و انجام محاسبات مرتبط، دهک­های هزینه­ای را برآورد و اعلام می‌کنند. در هر دو این نمونه‌گیری‌ها، اطلاعات مربوط به هزینه خانوارها برای گروه‌های 12 گانه کالایی به شرح زیر جمع‌آوری و طبقه‌بندی می‌گردد.

مفهوم دهک هزینه‌ای

دهک به معنای یک دهم است. چنانچه جمعیت هر جامعه را به لحاظ درآمد (یا هزینه) به 10 رتبه تقسیم کنیم، هریک از این بخش‌ها را دهک می‌نامند. در اصطلاح آماری، دهک‌ها مقادیری هستند که تابع توزیع تجمعی داده را به ده قسمت مساوی تقسیم می‌کنند. اگر هزینه‌کرد خانوارهای کشور را از کوچک به بزرگ مرتب نماییم، رقمی که 10 درصد خانوارها کمتر یا مساوی با آن عدد، در طول سال هزینه کرده‌اند را دهک اول می‌نامند بر همین اساس، دهک دهم نیز ۱۰ درصد تعداد کل خانوارهایی است که بیشترین میزان هزینه‌کرد را در طول سال داشته‌اند. چنانچه هزینه را یک متغیر جانشین برای درآمد لحاظ کنیم، می‌توان گفت که دهک اول هزینه، فقیرترین اقشار جامعه و دهک دهم هزینه، مرفه‌ترین اقشار جامعه هستند.

تعدیلات

برای بررسی تغییرات نابرابری در بین دهک‌های درآمدی در کشور در سال‌های اخیر، اولا، دو دهک بالای درآمدی با دو دهک پایین درآمدی مقایسه شده است. این کار با هدف حذف داده‌های پرت احتمالی برای دهک‌های اول و دهم انجام می‌شود. همچنین برای خنثی‌سازی تورش ناشی از تفاوت در تعداد افراد خانوارها، هزینه هر فرد در آن دهک‌ها (حاصل تقسیم هزینه متوسط هر خانوار در هر دهک بر میانگین بعد خانوار آن دهک) محاسبه شده است.

با وجود تورم در سال‌های مختلف، برای مقایسه سال‌ها نیاز به معیاری است تا اثر تورم در گروه‌های کالایی تعدیل گردد. اگر هزینه سرانه هر دهک را بر هزینه سرانه دهک میانه (دهک پنجم) تقسیم و در 100 ضرب کنیم، نسبت هزینه‌کرد سرانه افراد در هر دهک به دهک میانه بدست می‌آید. به همین دلیل، برای بررسی رفتار هزینه‌ها نسبت به متوسط جامعه، میانه نیز محاسبه شده است. میانه عددی است که هزینه­کرد نیمی از خانوارها کمتر از آن و هزینه­کرد نیم دیگر خانوارها بیشتر از آن باشد.

با انجام تعدیلات فوق، برای چهار مقطع زمانی در سال‌های 84، 88، 92 و 96، میانگین هزینه‌های سرانه دهک‌های اول و دوم در مقایسه با میانگین هزینه‌های سرانه دهک‌های نهم و دهم محاسبه شده که نتایج آن در نمودار (1) نمایش داده شده است.

مقایسه شاخص برای سال‌های مختلف

در نمودار (1)، هزینه سرانه میانه جامعه با خط قرمز رنگ و عدد 100 مشخص شده است. محور عمودی نمودار معرف سال مورد نظر و محور افقی نسبت هزینه‌های دو دهک اول و دو دهک آخر به هزینه‌های دهک میانه ضربدر 100 می‌باشد. در سال 96، میانگین هزینه‌های سرانه دهک‌های اول و دوم، حدود 50 درصد هزینه‌های سرانه دهک میانه بوده است. به تعبیر دیگر، یک فرد در خانوار میانه، تقریبا دو برابر میانگین یک فرد دهک اولی و یک فرد دهک دومی هزینه کرده است. در سوی دیگر، میانگین هزینه‌های سرانه دهک‌های نهم و دهم، در سال 96 حدود 3.4 برابر هزینه‌های سالانه یک فرد در خانوار میانه بوده است. چنانکه نمودار نشان می‌دهد فاصله بین دهک‌های ثروتمند و دهک‌های فقیر تا سال 92 رو به کاهش بوده ولی پس از آن با تغییر جهت روند نزولی کاهش نابرابری به صعودی تبدیل شده است. به عبارت دیگر فاصله بین ثروتمندان و فقرا که در سال 1392 به 270 واحد رسیده بود در سال 1396 به 284 واحد افزایش یافت.

نمودار (1)

در صورتی که هزینه‌های خانوارهای شهری را به صورت تفکیک شده در گروه‌های 12 گانه در نظر بگیریم، برخی تفاوت‌ها جالب توجه است. نمودار (2) ، میانگین هزینه‌های خانوارهای دو دهک پایین و دو دهک بالایی جامعه شهری کشور را برای گروه های دوازده گانه و طی دو مقطع زمانی 92 و 96 مقایسه کرده است.

نمودار (2)

در نمودار (2) میانگین هزینه‌های یک فرد متعلق به دهک دهم و یک فرد متعلق به دهک نهم در سال 96، حدود 6.9 برابر میانگین هزینه‌های سرانه یک فرد متعلق به دهک اول و یک فرد متعلق به دهک دوم است.

در این نمودار، کمترین میزان اختلاف دو دهک فقیر و دو دهک ثروتمند، متعلق به گروه دخانیات است که فاصله بین این دو دهک در سال 96 نسبت به سال 92 کاهش نیز داشته است.

بیشترین میزان اختلاف در هزینه‌های دهک‌های فقیر و ثروتمند، مربوط به گروه حمل و نقل است. در سال 92، میانگین سرانه هزینه حمل و نقل دو دهک ثروتمند شهری بیش از 17 برابر میانگین هزینه سرانه دو دهک فقیر جامعه شهری بوده است. این اختلاف چشمگیر در سال 96 نیز افزایش قابل توجهی یافته و به حدود 20 برابر رسیده است. در گروه هزینه‌های خوراکی و آشامیدنی، فاصله هزینه دهک‌های ثروتمند و فقیر شهری از سال 92 تا 96 چندان تغییری نکرده و نسبت میانگین هزینه سرانه دو دهک ثروتمند از 4.4 به 4.7 برابر هزینه میانگین دو دهک فقیر رسیده است.

بیشترین رشد در فاصله فقرا و ثروتمندان در هزینه‌های سرانه تحصیل بوده است. نسبت میانگین سرانه هزینه تحصیل دو دهک بالایی به دهک‌های پایینی در سال 92 حدود 29.3 بوده که این نسبت در سال 96 با رشدی بی‌سابقه به بیش از 42 برابر رسیده است. جهش اختلاف هزینه‌های سرانه دهک‌های ثروتمند نسبت به دهک‌های فقیر در گروه هزینه‌ای تفریحات و پوشاک نیز طی چهار سال مذکور کم سابقه بوده است.

نتیجه گیری

نتایج بدست آمده از مقایسه نسبت هزینه‌کرد دهک‌های فقیر و ثروتمند نشان داد که در طول سال‌های اخیر، فاصله این نسبت برای ثروتمندان و فقرا رو به افزایش بوده است. همچنین با توجه به گروه بندی 12گانه هزینه‌ای، بیشترین میزان اختلاف بین فقرا و ثروتمندان مربوط به حمل و نقل و کمترین میزان اختلاف متعلق به دخانیات بوده است. ذکر این نکته قابل توجه است که در سال 96 نسبت به سال 92، در تمامی گروه‌های 12 گانه، فاصله فقرا و ثروتمندان افزایش یافته است.