گروه نفت و انرژی بازارنیوز: یکی از مناقشه‌های دولت سابق (دولت یازدهم) در بحث سوخت، مربوط به عدم تأثیرگذاری کارت سوخت و سهمیه بندی بنزین بر میزان مصرف بنزین در کشور بوده است. مناقشه دولت بر عدم تأثیرگذاری کارت سوخت بر میزان مصرف در نهایت باعث شد پس از 9 سال از اجرای سهمیه بندی بنزین، در سال 1394 قیمت بنزین تک نرخی شده و در نهایت در سال 1395 کارت سوخت حذف شده و از چرخه استفاده خارج شود. اما پس از گذشت سه سال از حذف کارت سوخت، دولت دوازدهم با مشاهده افزایش مصرف بنزین و عدم توانایی برای تأمین تقاضای مصرفی بنزین در آینده‌ای نزدیک، دوباره تصمیم به اجرای سهمیه‌بندی بنزین گرفت. سهمیه‌بندی بنزین و اجرای کارت سوخت از 24 آبان 98 دوباره از سر گرفته شد. بر اساس اطلاعیه شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی، طی دو هفته‌ای که از اجرای دوباره سهمیه‌بندی بنزین می‌گذرد، مصرف بنزین از 98 میلیون لیتر در روز به 79 میلیون لیتر در روز کاهش پیدا کرده است.

 اما سوالی که وجود دارد این است که آیا واقعاً کارت سوخت و سهمیه بندی بنزین تأثیری در میزان مصرف بنزین نداشته است؟ و اینکه در صورتی که از همان ابتدا (سال 1386) طرح کارت سوخت اجرا نمی‌شد و سهمیه بندی بنزین اتفاق نمی‌افتد الان (سال 1398) مقدار مصرف بنزین به چند میلیون لیتر در روز می‌رسید؟ در ادامه به این سؤالات پاسخ داده می‌شود.

طرح کارت هوشمند سوخت در سال 1385 در شرایطی اجرا شد که مصرف سوخت به شدت به دلیل ارزان بودن سوخت در کشور در حال افزایش بود و تولید بنزین در داخل کشور امکان پاسخگویی به تقاضای مصرفی بنزین را نداشت. در این شرایط دولت مجبور بود برای تأمین سوخت خودروها اقدام به واردات بنزین نماید. به طوری که میزان مصرف بنزین موتوری (شامل بنزین معمولی، یورو و سوپر) در سال 1385 معادل 26.885 میلیارد لیتر بوده و دولت در راستای تأمین بنزین مصرفی اقدام به واردات 10 میلیارد لیتر (معادل 37.3 درصد از کل بنزین مصرفی) کرده است. این مسئله باعث شد دولت به فکر افتاده و اقدام به اجرای طرح کارت هوشمند سوخت و سپس سهمیه بندی سوخت نماید.

سهمیه‌بندی بنزین به موجب بند (و) تبصره 13 قانون بودجه 1386 از 5 تیر 1386 شروع شد. با شروع سهمیه‌بندی، قیمت بنزین سهمیه‌ای 100 تومان و آزاد 400 تومان تعیین ‌شد. با اجرای این طرح، نمودار (1)، مصرف روزانه بنزین از 73.660 میلیون لیتر در سال 1385 به 64.450 میلیون لیتر در سال 1386 کاهش پیدا کرد. روند کاهشی مصرف بنزین در سال‌های بعد نیز ادامه پیدا کرده و در سال 1390 به حداقل میزان خود یعنی 59.857 هزار لیتر در روز رسید. اما در ادامه، مصرف بنزین شروع به افزایش پیدا کرد. به طوری که، در سال پایانی اجرای کارت سوخت (سال 1395) میزان مصرف بنزین به 74.741 میلیون لیتر در روز افزایش پیدا کرده است. مصرف بنزین پس از گذشت 9 سال از اجرای سهمیه‌بندی بنزین اولین بار به سطح مصرفی سال 1385 رسیده است. پس از تک نرخی شدن بنزین در سال 1394 و حذف کارت سوخت (سال 1395)، مصرف روزانه بنزین روند افزایشی خود را ادامه داده و به 80 میلیون لیتر در سال 1396 و 89 میلیون لیتر در سال 1397 رسیده است.

در صورتی که سهمیه‌بندی بنزین اتفاق نمی‌افتاد و مصرف بنزین روند مصرفی قبل از سال 1386 را ادامه می‌داد، با توجه به نمودار (2)، انتظار بر این بود که مصرف روزانه بنزین در سال 1386 به 80.078 میلیون لیتر و در سال 1397 به 188.621 میلیون لیتر در روز افزایش پیدا کند. شکاف مصرف روزانه بنزین از مصرف بنزین فرضی در سال اول اجرای سهمیه‌بندی بنزین (در سال 1386)، در حدود 15.5 میلیون لیتر بوده است. این شکاف در سال آخر سهمیه‌بندی (سال 1394) به 81.5 میلیون لیتر و در سال 1397 به 99.5 میلیون لیتر در روز افزایش پیدا کرده است.

نمودار (2)؛ متوسط مصرف روزانه بنزین موتور (میلیون لیتر)

البته مصرف بنزین در طی سال‌های 1386 تا 1397 تحت تأثیر قیمت بنزین (افزایش قیمت بنزین در 3 دوره)، افزایش تعداد خودرو و استفاده از گاز CNG به عنوان جانشین بنزین و قاچاق سوخت به کشورهای دیگر قرار داشته است. این عوامل می‌تواند موجب تغییر در روند مصرف بنزین در کشور شده باشد. برای مثال، در طول سهمیه بندی بنزین، قیمت بنزین چهار بار افزایش پیدا کرده است. قیمت بنزین معمولی در سال اول اجرای سهمیه بندی بنزین (سال 1386) 100 تومان و در سال آخر اجرای سهمیه بندی (سال 1384) 1000 تومان شده است. در مجموع، قیمت سوخت در طول اجرای سهمیه‌بندی بنزین 900 درصد افزایش پیدا کرده است. افزایش قیمت بنزین در (حداقل) کوتاه مدت باعث کاهش تقاضای بنزین مصرفی می‌شود.

جدول (1) قیمت بنزین معمولی

                         منبع: شرکت پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی

جمع‌بندی

بررسی مصرف بنزین در دوران سهمیه‌بندی و فرض عدم سهمیه‌بندی نشان می‌دهد که برخلاف ادعای بعضی افراد (دولت)، مبنی بر عدم تأثیرگذاری استفاده از کارت سوخت و سهمیه‌بندی بنزین بر مدیریت استفاده از بنزین، وجود کارت سوخت و سهمیه‌بندی سوخت نقش به سزایی در کاهش مصرف بنزین داشته است. شکاف منحنی مصرف روزانه بنزین از منحنی فرضی مصرف بنزین در سال اول اجرای سهمیه‌بندی سوخت (در سال 1386)، در حدود 15.5 میلیون لیتر بوده است.یعنی در سال اول اجرای سهمیه‌بندی حدود 5.475 میلیارد لیتر بنزین کم‌تر از شرایطی که سهمیه‌بندی بنزین اتفاق نمی‌افتاد مصرف شده است. این شکاف در سال‌های بعدی بیشتر شده است. به طوری که، در سال آخر سهمیه‌بندی بنزین (سال 1394) شکاف بنزین از خط فرضی بنزین به 81.5 میلیون لیتر و در سال 1397 به 99.5 میلیون لیتر در روز افزایش پیدا کرده است.

[1] - آمار متوسط مصرف روزانه بنزین موتوری برای سال‌های 1396 و 1397 به صورت غیررسمی می‌باشد.