گروه اقتصاد کلان بازارنیوز- یحیی لطفی‌نیا؛ بانک مرکزی گزارش «تحلیل تحولات اقتصاد کلان و اقدامات این بانک در فروردین‌ماه 1401» را در تاریخ 8 خردادماه 1401 منتشر کرد. بر اساس این گزارش، حجم نقدینگی در پایان فروردین‌ماه سال 1401 معادل 48234.0 هزار میلیارد ریال گزارش شده که نسبت به پایان سال 1400 معادل 0.2 درصد کاهش نشان می دهد. این در حالی است که نرخ رشد دوازده‌ماهه نقدینگی منتهی به فروردین‌ماه 1401 معادل 38.2 درصد بوده است.

سوال این است که چگونه ممکن است حجم نقدینگی در فروردین سال 1401 نسبت به اسفندماه سال 1400 کاهش یافته باشد در حالی که رشد نقدینگی در کل سال بیش از 38 درصد بوده است؟ در واقع، موضوعی که نظر کارشناسان و متخصصین را به خود جلب نموده این است که حجم نقدینگی را مجموع پول (سپرده‌­های دیداری و اسکناس و مسکوک در دست اشخاص) و شبه پول (سپرده­‌های پس‌­انداز و سپرده­‌های سرمایه‌­گذاری) تشکیل می دهد و ماهانه رقمی بیش از 30 هزار میلیارد تومان سود سپرده به پس اندازهای مشتریان بانک ها پرداخت می شود که عمدتاً در حساب های سپرده تجمیع می شود و به حجم نقدینگی اضافه می کند، از سوی دیگر، کاهش حجم نقدینگی در فرودین ماه 1401 نسبت به اسفندماه 1400 به این معناست که میزان پول یا شبه پول یا هر دو در فروردین کمتر از اسفندماه سال قبل از آن بوده است. لذا سوال این است که این کاهش در حجم پول یا شبه پول چگونه ممکن شده است؟

رئیس کل بانک مرکزی در مصاحبه بعد از جلسه هیأت دولت در 11 خردادماه، چهار دلیل کاهش نقدینگی فرودین­‌ماه نسبت به اسفندماه سال گذشته را اینگونه بیان نمودند:

1. عدم دریافت تنخواه از بانک مرکزی توسط دولت؛
2. کاهش حجم اوراق دولتی در اختیار بانک مرکزی از 95 هزار میلیارد تومان به 75 هزار میلیارد تومان؛
3. کاهش اضافه برداشت بانک­ها از بانک مرکزی به گونه­‌ای که میزان آن نسبت به سال گذشته به نصف کاهش یافته است.
4. فروش حدود 7 هزار میلیارد تومان از اوراق دولتی در اختیار بانک مرکزی در بازار؛

نکته ای که در مورد سخنان صالح‌آبادی وجود دارد این است که تمامی موارد گفته شده، از نگاه پولی بر نقدینگی اثر دارند ولی اثر آنها بر دو متغیر حجم پول و شبه پول هنوز مشخص نیست. نمودار (1) نشان­‌دهنده وضعیت میزان نقدینگی و رشد ماهانه آن در دهه 90 و فروردین سال 1401 است. همان­طور که بیان گردید میزان نقدینگی در فرودین ماه 1401 به عدد 48234 هزار میلیارد ریال رسیده است که رشد ماهانه آن منفی بوده است نکته قابل توجه این است که این رشد منفی ماهانه (با وجود رشد مثبت سالانه برای نقدینگی) تنها مربوط به فروردین 1401 نبوده بلکه در گذشته در فرودین­ماه 1392 نیز شاهد رشد منفی ماهانه نقدینگی بوده‌­ایم. چنانکه نمودار نشان می دهد حجم نقدینگی از 4606.93 هزار میلیارد ریال در اسفندماه 1391 به 4604.98 هزار میلیارد ریال در فروردین ماه 1392 رسید که نشان‌­دهنده رشد ماهانه منفی 0.04 درصد است. همچنین در فروردین سال های 1393، 1395، 1398 و فرورین 1400 نیز شاهد رشد نقدینگی بسیار نزدیک به صفر نسبت به ماه قبل از آن بوده ایم.

نمودار (1): وضعیت میزان نقدینگی و رشد ماهانه آن در دهه 90 (هزار میلیارد ریال- درصد)

منبع: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران

همان­گونه که بیان شد، منفی شدن رشد ماهانه نقدینگی تنها مربوط به فروردین ماه 1401 نیست بلکه در فرودین ماه 1392 نیز این شرایط تجربه شده است. بنابراین، با توجه به عدم انتشار اطلاعات مربوط به اجزای نقدینگی و تحولات آنها در فرودین ماه 1401 نسبت به اسفندماه 1400 توسط بانک مرکزی، بررسی تجربه تاریخی رخ داده ها در فروردین 1392 می‌­تواند ما را در فهم و درک چگونگی کاهش نقدینگی و رشد منفی آن یاری نماید.

بررسی داده های منتشره بانک مرکزی نشان می دهد که این بانک، اطلاعات مربوط به نقدینگی را بر اساس دو قالب عوامل مؤثر بر عرضه و اجزای تشکیل دهنده نقدینگی تعریف و ارایه می­‌کند. بر همین اساس در ادامه و در دو بخش جداگانه و بر اساس ساختار تعریف نقدینگی چگونگی کاهش نقدینگی در فرودین ماه 1392 بررسی می شود.

الف) نقدینگی بر اساس عوامل مؤثر بر عرضه آن

بر اساس عوامل مؤثر بر عرضه، نقدینگی از سه بخش اصلی خالص دارایی­‌های خارجی، خالص دارایی‌­های داخلی و خالص سایر اقلام تشکیل شده است. دو بخش خالص دارایی­‌های خارجی و داخلی به ترتیب با کاهش 8.3 و 36.1 هزار میلیارد ریال مواجه بودند ولی خالص سایر اقلام با وجود منفی بودن از سهم نقدینگی، تغییرات آن با افزایش 42.5 هزار میلیارد ریالی مواجه بوده است.

در ارتباط با خالص دارایی­‌های خارجی نیز، خالص دارایی­‌های خارجی بانک مرکزی سهم غالب در منفی کردن خالص دارایی­‌های خارجی سیستم بانکی را داشته است.

در بخش دارایی‌­های داخلی نیز خالص مطالبات بانک مرکزی از دولت (با منفی 45.4 هزار میلیارد ریال) و همچنین خالص مطالبات بانک مرکزی از موسسات و شرکت­های دولتی (منفی 7.8 هزار میلیارد ریال) نقش غالب را در کاهش نقدینگی داشته است. در مجموع می­توان دلیل اصلی کاهش حجم نقدینگی در فروردین ماه 1392 نسبت به اسفندماه 1391 به میزان 1.9 هزار میلیارد ریال را به کاهش خالص دارایی­‌های خارجی بانک مرکزی و کاهش خالص مطالبات بانک مرکزی از دولت و مؤسسات و شرکت‌­های دولتی نسبت داد.

جدول (1): تغییرات ماهانه نقدینگی در ابتدای سال 1392 بر اساس عوامل مؤثر بر عرضه (میلیارد ریال)

منبع: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران

ب) نقدینگی بر اساس اجزای تشکیل­دهنده آن

نقدینگی بر اساس اجزای آن شامل دو بخش پول و شبه پول است. جدول (2) نشان­‌دهنده این موضوع است که کاهش حجم نقدینگی در فرودین ماه 1392 نسبت به اسفندماه 1391 به دلیل کاهش حجم پول به میزان 69 هزار میلیارد ریال بوده که سهم اسکناس و مسکوک در دست اشخاص از این کاهش 51 هزار میلیارد ریال و سهم سپرده­ های دیداری 18 هزار میلیارد ریال بوده است.

با وجود افزایش میزان شبه پول به مقدار 67 هزار میلیارد ریال، شاهد کاهش سپرده‌­های قرض­الحسنه پس‌­انداز به میزان 37 هزار میلیارد ریال بوده‌­ایم. در مجموع می­توان گفت که کاهش اسکناس و مسکوک در دست اشخاص و سپرده­‌های دیداری همسو با پول و قرض الحسنه پس‌­انداز برخلاف روند شبه پول باعث کاهش نقدینگی به میزان 1.9 هزار میلیارد ریال یا منفی 0.04 درصد در نقدینگی فرودین ماه 1392 نسبت به اسفندماه 1391 شده است.

جدول (2): تغییرات ماهانه نقدینگی در ابتدای سال 1392 بر اساس اجزای تشکیل دهنده نقدینگی (میلیارد ریال)

منبع: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران

از دو جدول فوق، می توان نتیجه گرفت که در فروردین سال 1392، کاهش  خالص دارایی های خارجی بانک مرکزی و خالص مطالبات بانک مرکزی از دولت، به صورت کاهش حجم پول اعم از پول نقد، سپرده جاری و قرض الحسنه پس انداز در حساب­ها تبلور یافته است. همچنین میزان کاهش در حجم پول به اندازه­‌ای بوده که افزایش در سپرده­‌های مدت دار و هزینه‌­زا را جبران کرده و باعث کاهش نقدینگی شده است. ولی کماکان این سوال که چرا سیاست‌­های کلان بانک مرکزی در ابتدای سال 1401، تنها باعث کاهش سپرده­‌های غیرهزینه‌زا برای بانک ها شده، قابل تأمل است.

بررسی روند اجزای نقدینگی ‌(پول و شبه پول) در سال 1401 نیز نشان‌ می دهد که ترکیب نقدینگی به نفع شبه پول و کاهش سیالیت پول تغییر کرده است. در واقع، سهم پول از نقدینگی از 20.4 درصد در پایان سال  1400 به 19.7 درصد در پایان فروردین‌ماه 1401 کاهش یافته و سهم شبه پول از نقدینگی نیز در این دوره از 79.6 درصد به 80.3 درصد افزایش یافته است. با این حال تا زمان انتشار اطلاعات دقیق وضعیت نقدینگی بر اساس اجزای تشکیل دهنده نمی­توان اظهارنظر دقیق و متقن درباره تحولات اجزای تشکیل‌­دهنده نقدینگی داشت. در واقع مشخص نیست که کاهش حجم نقدینگی از محل کاهش سپرده دیداری اتفاق افتاده است یا از محل سپرده­‌های سرمایه‌­گذاری و یا سایر اقلام که پاسخ به این سوالات بعد از انتشار جزئیات نقدینگی در ماه­‌های آینده روشن خواهد شد.

نکته دوم در خصوص تفاوت تحولات در فروردین سال 1392 و 1401 مربوط به نوع تغییرات در روابط کلان است. بررسی اظهارات رئیس کل بانک مرکزی در ارتباط با دلایل کاهش نقدینگی در فرودین ماه 1401 نسبت به اسفندماه 1400 به میزان منفی 0.2 درصد و مقایسه آن­ها با تحولات بخش عرضه نقدینگی در فروردین ماه 1392 در مقایسه با اسفندماه 1391 به میزان منفی 0.04 درصد نشان می‌­دهد که کاهش نقدینگی در فروردین ماه سال 1401 مربوط به اصلاح رابطه دولت با بانک مرکزی و همچنین اصلاح رابطه بانک‌­ها با بانک مرکزی بوده؛ این در حالی است که کاهش نقدینگی فرودین ماه 1392 مربوط به تغییرات دارایی­‌های خارجی بانک مرکزی و همچنین کاهش مطالبات این بانک از دولت و شرکت­‌های دولتی بوده است. بنابراین، کماکان این سوال وجود دارد که چگونه سیاست­‌های بانک مرکزی در تحولات پول و شبه پول منعکس شده است. بنظر می رسد بانک مرکزی باید با آمار و اطلاعات صحیح، به این سوال پاسخ دهد.

 لازم به توضیح است که حدود 2.6 واحد درصد از رشد نقدینگی در سال 1401 مربوط به اضافه شدن اطلاعات خلاصه دفترکل دارایی­‌ها و بدهی‌­های بانک مهر اقتصاد به اطلاعات خلاصه دفترکل دارایی ­ها و بدهی­ های بانک سپه (به‌واسطه ادغام بانک‌های متعلق به نیروهای مسلح در بانک سپه) و فاقد آثار پولی است؛ به عبارت دیگر در صورت تعدیل اثرات پوشش آماری مذکور، رشد نقدینگی پایان فروردین‌ماه سال1401 نسبت به پایان فروردین ماه سال 1400 معادل 35.6 درصد بوده است.

پایان پیام//