اصولا کیفیت زندگی شهری و ارتقای آن، مهم‌ترین رویکرد در برنامه‌ریزی شهری است. مسکن شهری به‌عنوان نیاز اولیه انسان با ابعاد وسیع و عمیق اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی خود تاثیر بسزایی در کیفیت زندگی و توسعه پایدار شهری دارد.

نقش شهرسازی در بهبود کیفیت زندگی
در کنار ابعاد مختلف کیفیت زندگی، توجه به شهرسازی یکی از مهم‌ترین این ابعاد تلقی می‌شود، زیرا دارای یک نقش اساسی در بهبود وضعیت ساکنان شهر‌ها و تامین‌کننده حس رضایتمندی برای افراد است. همچنین تاثیر عمیقی بر سلامت، کارآیی، رفتار اجتماعی، رضایتمندی و رفاه عمومی جامعه ایفا می‌کند.

موضوع شهرسازی یکی از مهم‌ترین مسائل کشور‌های در حال توسعه از جمله ایران است؛ زیرا اگرچه سرعت گسترش و سرعت در ساخت‌وساز‌ها تا حدودی جوابگوی نیاز‌های کمی و مادی شهروندان است، اما بی‌توجهی به جنبه‌های کیفی، چالش‌های فرهنگی و روانی را در پی خواهد داشت.

اگرچه تقسیم‌بندی کیفیت زندگی و در نظر گرفتن مسکن و مسائل مرتبط با آن، از نظر کارشناسان و صاحب‌نظران مختلف، متفاوت است، اما این موضوع انکارناپذیر است که یکی از عناصر کلیدی کیفیت زندگی افراد در محیط شهری همان کیفیت مسکن است.

سرپناه مناسب تنها به‌معنای وجود یک سقف بالای سر هر شخص نیست، بلکه آسایش مناسب، فضای مناسب، دسترسی فیزیکی و امنیت مالکیت، امنیت و دوام سازه‌ای، بهداشت، آموزش و مکان مناسب است که باید موردتوجه قرار بگیرد.

صمت در این گزارش، چگونگی تاثیرگذاری کیفیت مسکن بر کیفیت زندگی شهروندان را موردبررسی قرار داده و گزارش نقش شهرسازی را در بهبود کیفیت زندگی شهروندان بررسی کرده است.

تاثیر مسکن بر سلامت جسم و روان
مجید ابهری، جامعه‌شناس و آسیب‌شناس اجتماعی در رابطه با متناسب‌سازی با شهرسازی به صمت گفت: در طبقه‌بندی نیاز‌های بشر از خوراک، پوشاک و سرپناه به‌عنوان ضروری‌ترین نیاز‌های بشر برای بقا نام برده شده است. باتوجه به این واقعیت، مسکن اثر مستقیمی بر سلامت جسم و روان افراد می‌گذارد، چرا که محل زندگی افراد و کیفیت خانه‌ای که در آن زندگی می‌کنند، می‌تواند بازتاب شفافی بر رفاه و ساختار زندگی افراد به‌ویژه کودکان و نوجوانان داشته باشد. همچنین شهر‌هایی که در آن‌ها شهرسازی موفقی انجام نگرفته است، باعث مشکلات عصبی و روانی شده و عواقب جبران‌ناپذیری بر روان افراد می‌گذارد. متاسفانه در حال حاضر در کشور ما باتوجه به انبوه‌سازی‌ها و آپارتمان‌سازی‌های متعدد و مختلف، توجه لازم به مسائل فرهنگی و رفاهی خانوار نمی‌شود. کمبود امکانات و خدمات درمانی، آموزشی، ورزشی، رفاهی، فرهنگی و تفریحی فقط گوشه از مشکلاتی است که افراد با زندگی در این شهر‌ها تجربه می‌کنند؛ بنابراین هر شهر و محلی که فاقد امکانات یادشده باشد، تاثیر منفی بر رشد و سلامت افراد جامعه می‌گذارد. وی افزود: علاوه بر موارد ذکرشده، واحد‌های مسکونی نامناسب و کوچک‌متراژ، باعث بیماری‌های روحی و عصبی و تقابل‌های رفتاری و گفتاری بین زوجین، والدین و فرزندان می‌شوند. این خانه‌ها هیچ امتیازی برای تفریح و ورزش کودکان ندارند و موجب بروز بیش‌فعالی برای سنین پایین‌تر می‌شوند؛ بنابراین ضروری است، توجه داشت که شهر‌ها باید از نظر عوامل فیزیکی، مسائل فرهنگی و رفاهی در سطح قابل‌قبولی باشند، در غیر این صورت، نمی‌توان اسم این مکان‌هایی را که افراد در آن زندگی می‌کنند، شهر گذاشت.

رشد جرم‌خیزی در سایه بی‌توجهی به شهرسازی
ابهری خاطرنشان کرد: از نگاه آسیب‌شناسی اجتماعی، موقعیت جغرافیایی و منطقه‌ای مسکن اثر مستقیمی بر بروز آسیب‌های اجتماعی و ناهنجاری‌های رفتاری دارد.

در برخی مناطق بافت فرسوده و جنوبی تهران مثل منطقه ۱۲تهران که محل اسکان و زندگی مجرمان و معتادان است، بروز بزهکاری‌های مختلف آمار چشمگیری دارد، به‌نحوی‌که می‌توان با مراجعه به گزارش‌های امنیتی و انتظامی به این موضوع پی برد، در نتیجه بی‌توجهی به شهرسازی و رشد امکانات شهری اثر مستقیمی در بروز ناهنجاری‌های رفتاری و آسیب‌های اجتماعی دارد که باید موردتوجه قرار بگیرد.

بر کسی پوشیده نیست که فقر و آسیب‌های اجتماعی رابطه دوسویه و مستقیمی دارند، به این معنی که هر مقدار نرخ فقر در جامعه‌ای رو به فزونی رود، آسیب‌های اجتماعی آن نیز به همان مقدار افزایش پیدا می‌کند.

بخش زیادی از افراد زندانی به‌دلیل فقر و مشکلات مادی سر از زندان درآورده‌اند. فقر راه فساد را می‌گشاید و افراد را به‌سمت ناهنجاری می‌کشاند.

وی در پایان گفت: در انبوه‌سازی‌هایی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در کشور رخ داد، توجه چندانی به ابعاد فرهنگی و اجتماعی این واحد‌های مسکونی نشد، ازاین‌رو انبوه‌سازی بدون در نظر گرفتن نکات یادشده، موجب انباشت مشکلات و آسیب‌های اجتماعی شده و نهاد‌های دولتی و سازمان‌های متولی این امر را با چالش روبه‌رو خواهد کرد.

ضرورت دارد در کنار ساخت مسکن، تمام جنبه‌های مختلف رفاهی و اجتماعی موردتوجه قرار بگیرد تا شاهد رشد مشکلات و آسیب‌های اجتماعی در سطح جامعه نباشیم.

شاخص‌های مهم در تغییر سبک زندگی شهری
مصطفی آب‌روشن، کارشناس جامعه‌شناسی به صمت گفت: بدون تردید آپارتمان‌نشینی به‌عنوان یکی از شاخصه‌های مهم سبک زندگی در دنیای امروزی است که ناشی از تغییرات محیط اقتصادی و اجتماعی زندگی ما است، در واقع این تعاملات که در کلانشهر‌ها به انسان‌ها تحمیل شده، گاهی گریزناپذیر به‌نظر می‌رسد، اما در جامعه ما یکی از پدیده‌های جدیدی که به‌عنوان یک مسئله اجتماعی می‌توان به آن پرداخت، بحث افزایش ساخت‌وساز و برج‌نشینی است که متاسفانه این‌گونه مجوز‌ها هیچ‌گونه برچسب اجتماعی ندارند و شهرسازی مناسبی برای این آسمان‌خراش‌ها در نظر گرفته نشده است.

وی افزود: حوزه آپارتمان‌نشینی جامعه ما با نوعی کمبود فرهنگی روبه‌رو است، در واقع شهرنشینی برای خیلی از شهروندان درونی نشده، به‌طوری‌که انبوهی از مسائل، درگیری‌ها و اختلافات را در آپارتمان‌ها شاهد هستیم که به‌علت فقر فرهنگی و نبود الزامات زندگی آپارتمان‌نشینی به‌وجود آمده است، بنابراین خیلی از برج‌های ساخته‌شده حتی با بافت اجتماعی منطقه همسازی ندارند و به‌عنوان وصله‌ای ناجور در منطقه خودنمایی می‌کنند. نکته دیگری که باید موردتوجه مدیران شهری قرار گیرد، این نکته است که آیا بستر‌های فرهنگی، اجتماعی، تفریحی و زیرساخت‌های خدمات‌رسانی برای افزایش جمعیتی این‌چنین، موردمحاسبه قرارگرفته است یا خیر؟ این محدودیت‌ها باید به‌شکل مدیریت متمرکز در مباحث معماری شهری مدنظر مدیریت شهری قرار گیرد، در واقع با افزایش جمعیت ناگهانی در یک منطقه و محدودیت‌های منابع زیرساختی؛ به‌طورقطع ما با انواع مسائل و نارضایتی‌های شهروندان روبه‌رو خواهیم شد که هرچه سریع‌تر باید موردتوجه قرار گیرد.

رقابت بر سر منابع محدود
آب‌روشن خاطرنشان کرد: بدیهی است، افزایش جمعیت با افزایش تقاضا برای بهره‌مندی از امکانات شهری رابطه مستقیمی دارد، زیرا نسبت جمعیت به منابع را از حالت اعتدال خارج می‌کند. در این صورت، شهروندان برای رسیدن به منابع محدود با هم رقابت می‌کنند و این الگوی رفتاری، خشونت‌های کلامی و فیزیکی را افزایش می‌دهد. افزایش مجوز‌های آپارتمان‌سازی زمانی از کمترین آسیب برخوردار است که منابع زیرساختی آن از قبل مهیا شود تا شهروندان کمتر بر سر منابع محدود رقابت کنند.

نکته دیگری که افزایش ساخت‌وساز‌های غیراصولی به جامعه تحمیل می‌کند، پدیده‌ای به‌نام گمنامی در مناطق شهری است؛ بدین معنا که افراد هویت حقیقی خود را از دیگران مخفی می‌کنند، در واقع هرچقدر جمعیت زیادتر شود، این احساس در شهروندان بیشتر شده و افرادی که انگیزه‌های مجرمانه دارند، فرصت پیدا می‌کنند تا به جرائم و رفتار‌های خشونت‌آمیز دست بزنند، چرا که نظارت اجتماعی به‌شدت پایین می‌آید.

ارتباط جرم‌خیزی و شهرسازی نامتناسب
این کارشناس در رابطه با ارتباط شهرسازی و وقوع جرم‌خیزی به صمت گفت: میان وقوع جرم و محیط زندگی رابطه مستقیم برقرار است. باتوجه به پژوهش‌های به‌عمل‌آمده، اندازه و فرم فضای شهری، فشردگی بافت محلات، آلودگی دیداری و کیفیت شبکه معابر از عوامل کاهش و افزایش وقوع جرم است، در واقع اندازه فضا در ایجاد امنیت و آسایش اجتماعی تاثیرگذار است و در ابعاد کوچک‌تر فضا، روابط صمیمانه‌تر برقرار است؛ اما برعکس در میدان‌های بزرگ شهر‌های کنونی به‌دلیل جمعیت زیاد، شرایط ناهنجاری برای زندگی ایجاد می‌شود، هرچند فضا‌های کوچک که با ازدحام جمعیت همراه باشد، می‌تواند شرایط آسیب‌پذیری را به‌وجود بیاورد.

آب‌روشن در پایان گفت: تهران کلانشهری با مشکلات عدیده و بسیار پیچیده است که گاهی این مشکلات، حل‌نشدنی به‌نظر می‌رسند. بی‌توجهی به شهرسازی، آلودگی هوا، بافت فرسوده، حاشیه‌نشینی، آسیب‌های اجتماعی، کمبود فضای سبز و نبود عدالت در دسترسی به خدمات شهری و شهروندی، تهران را با ابرچالش‌های مختلفی روبه‌رو کرده است که مناطق و محلات کم‌برخوردار بیشترین تاثیر را از این مشکلات دارند. بررسی شاخص‌های اقتصادی ـ اجتماعی نشان می‌دهد محلات تهران و به‌ویژه محلات جنوبی تهران هیچ شباهتی با محلات دیگر تهران ندارند و به‌طبع سطح برخورداری این محلات از خدمات عمومی شهری به‌نسبت بسیار پایین‌تر از سایر محلات است که ضرورت دارد مسئولان ذی‌ربط برای حل این چالش چاره‌جویی کنند.

سخن پایانی
رفع مشکلات شهر‌ها به‌دلیل گستردگی مسائل و پیچیده‌تر شدن آن‌ها دشوارتر شده است. امروزه، دیگر نمی‌توان یک شهر را بدون توجه به تاثیر کنش‌ها و واکنش‌ها در سطح کلان‌تر و حتی خردتر، مدیریت کرد. شهر‌های امروز به‌شدت تحت‌تاثیر مجموعه عواملی هستند که تنها مربوط به آن‌ها نیست، اما بر روند‌های شهری و کیفیت زندگی شهروندان موثر است. شناخت این عوامل و مدیریت آن‌ها ضروری است تا بتوان برنامه‌ریزی متناسبی برای هر شهر داشت. مشکلات شهری ابعاد گسترده‌ای را شامل می‌شود که در حوزه‌های بسیار تنگاتنگ و در سطوح مختلف مرتبط با یکدیگر هستند. در این میان، مسئولان و متصدیان نیز از ساخت‌وساز‌های شبانه و غیرمجاز در حاشیه شهرها، توسعه سکونتگاه‌های غیررسمی و خانه‌سازی‌های غیراصولی ابراز نگرانی می‌کنند. در این شرایط ممکن است، خریداران کم‌بنیه از روی شتاب‌زدگی و برای عقب نماندن از کورس قیمت‌ها به‌ناچار دست به خرید واحد‌های مسکونی بی‌کیفیت زده و سرمایه‌های خود را در مناطقی که از شهرسازی هیچ بهره‌ای نبرده‌اند، هدر دهند. سیاست‌های تامین مسکن روشن و شفاف نبوده و قشر ضعیف جامعه اکنون در تامین مسکن با مشکل جدی روبه‌رو شده‌اند و در این شرایط امکان رشد و توسعه سکونتگاه‌های غیررسمی، ممکن است بخشی از نیاز‌ها را برای مسکن به‌شکل نادرستی به‌سمت این سکونتگاه‌ها هدایت کند. در این راستا ضرورت دارد ساخت مسکن باکیفیت باتوجه به نقش حیاتی و مهمی که در زندگی افراد ایفا می‌کند، موردتوجه قرار بگیرد و فقط جنبه‌های کمی ساخت‌وساز، در اولویت قرار نگیرد.

/گسترش