ماه‌های پایانی سال 91 و پیش از عزل مرضیه وحید‌‌دستجردی؛ وزیر بهداشت دولت دهم، شیبانی رییس سازمان غذا و دارو بود و تا زمانی که حسینعلی شهریاری؛ رییس وقت کمیسیون بهداشت و درمان مجلس از اختصاص ارز دارو به واردات زین اسب و چوب بستنی و جلوگیری از اختصاص ارز دارو به دستور رییس دولت دهم پرده برنداشت، حاضر به اعلام واقعیت‌ها نشد. هرچند که مدتی کوتاه پس از عزل وزیر بهداشت و انتصاب سرپرست وزارت بهداشت، شیبانی هم توسط سرپرست وقت، از سمت خود کنار گذاشته شد. امروز و در اثنای بحرانی که صنعت داروسازی کشور را محاصره کرده، شیبانی  از چالش‌های جدی پیش روی حیاتی‌ترین صنعت کشور می‌گوید؛ صنعتی که به دلیل کمبود نقدینگی، کمبود مواد اولیه برای تولید ملزومات مورد نیاز عرضه دارو و شدت یافتن روزانه تحریم‌های یکجانبه، با چالش‌هایی به مراتب کمرشکن‌تر از مشکلات ماه‌های پایانی سال 91 مواجه است. چالش‌هایی که این‌بار منجر به کاهش ظرفیت تولید، تعطیلی خطوط تولید و زمین خوردن صنعت ملی می‌شود. شیبانی در این گفت‌وگو، لبه انتقاد را به سمت مداخلات غیرقابل توجیه نهادهایی غیر از وزارت بهداشت گرفته است. انتقادی که پیش از این هم توسط مسوولان وزارت بهداشت مطرح بود اما مسوولان وزارت بهداشت، مدیرانی هستند که خارج از گود تولید نشسته و صرفا، نظاره‌گر نتیجه مداخلات هستند در حالیکه شیبانی و همکارانش در صنعت داروسازی کشور، قربانیان اصلی این مداخلات و سوءمدیریت‌هایی هستند که در پی بحران ارز و برهم خوردن تعادل بازار متولد شد.

هفته گذشته هشدار دادید که شرکت‌های دارویی خارجی که همکاری چندساله با صنعت داروی ایران داشتند اعلام کرده‌اند که حتی یک گرم ماده اولیه به ایران نمی‌فروشند.

نامه مکتوب به ما دادند. هفته گذشته هم این هشدار را دادم که گرچه سردمداران تحریم می‌گویند دارو را تحریم نکرده و نمی‌کنند اما متاسفانه دروغ می‌گویند و داروی ما دچار تحریم شده در حالی که در هیچ زمانی و در هیچ کشوری، دارو و غذا دچار تحریم نبوده است اما امروز ما شاهد اجرای این تحریم هستیم. چندی قبل، یکی از شرکت‌های بزرگ اروپایی که همکاری چند‌ساله با ایران داشت در پاسخ به درخواست یکی از شرکت‌های ایرانی برای خرید ماده اولیه، به صورت مکتوب اعلام کرد من به شما ماده اولیه نمی‌دهم. این شرکت به صورت مکتوب اعلام کرده که از فروش ماده اولیه خودداری می‌کند و برخی شرکت‌ها هم ممکن است اعلام مکتوب نداشته باشند اما در عمل، از همکاری با ما خودداری کنند.

ممکن است اعلام مکتوب داشته باشند اما به صورت غیررسمی همکاری‌شان را با شرکت‌های ایرانی ادامه دهند؟

احتمال این اتفاق بسیار ضعیف است و چنین اتفاقی نخواهد افتاد چون همان شرکت اروپایی هم جواب پروفرم تولید‌کننده ما را نداده .

صنعت داروی ایران سه دوره تحریم دارویی را تجربه کرده؛ دوران جنگ، سال 1391 و امروز. تفاوت مواجهه دولت‌های وقت با این سه دوره را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

من در دوران جنگ هم مدیرکل دارو بودم و اتفاقا در آن دوران، تحمیل‌ها و تحریم‌ها و محدودیت‌ها به مراتب بیشتر بود. سال 91 هم رییس سازمان غذا و دارو بودم و در همان سال هم تحریم دارویی را تجربه کردیم. تفاوت این سه دوره این است که در سال‌های دفاع مقدس، با اینکه تحریم‌ها، بسیار سخت و همزمان با سایر مشکلات بود اما با وجود کمبود ارز، تامین دارو به گونه‌ای مدیریت شد که نه در جبهه‌ها با مشکل تامین دارو مواجه بودیم و نه در عرصه عمومی و برای بیماران ساکن در شهرها و روستاها. دسترسی به دارو برای همه مردم فراهم بود چون دارو به دنبال یک تصمیم‌گیری و مدیریت واحد تامین می‌شد.

ولی بازار سیاه ناصرخسرو برای تامین داروهای حیاتی هم، در همان دهه ایجاد شد.

بازار سیاه ناصرخسرو، سمبل و نماد قاچاق است و کمبود هر محصول می‌تواند به تشکیل بازار سیاه منجر شود. در دهه 60 هم بازار سیاه دارو ایجاد شد اما بازار مخربی نبود. روحیه مردم و پزشکان هم در آن سال‌ها بسیار متفاوت از امروز بود و همین تفاوت در ایجاد دسترسی به دارو بسیار تاثیرگذار بود. مردم پذیرفته بودند که جنگ است و کشور و جوان‌های‌شان در خطر هستند و همه؛ مردم و پزشک و داروساز، خودشان را با آن شرایط وفق دادند و همراهی می‌کردند و همه، با هم پیش می‌رفتیم. مدیران ادارات و وزارتخانه‌ها هم در کار یکدیگر مداخله نمی‌کردند و بروکراسی وجود نداشت و پیشبرد تصمیمات بسیار روان بود.

وضعیت تولید دارو در آن دهه چگونه بود؟

پیش از پیروزی انقلاب صنعت داروسازی ایران حرف زیادی برای گفتن نداشت و عمده داروها، وارداتی بود. اما در دهه 60 و در سال‌های دفاع مقدس، با وجود تمام مشکلات و کمبود ارز، از همان سهمیه ارز دارو، علاوه بر آنکه نیاز کوتاه‌مدت را تامین می‌کردیم به فکر توسعه هم بودیم. چنانکه در سال‌های دفاع مقدس، برنامه احداث 12 کارخانه داروسازی و نصب ماشین‌آلات به اجرا درآمد و سوابق این کارخانه‌ها هم امروز موجود است. تاریخ افتتاح و بهره‌برداری حدود 10 کارخانه داروسازی هم سال‌های 1370 و 1371 است؛ کارخانه‌هایی که در دهه 60 ساخته شد. این اتفاقات، ناشی از همان وفاق جمعی مردم و مسوولان و نهادهاست که مانع از آن شد رزمندگان و بیماران از دسترسی به دارو محروم بمانند و همزمان، توسعه صنعت داروسازی هم به مرحله اجرا رسیده بود .

آنچه از سال 91 مطرح است، اینکه همزمان با اجرای تحریم‌های یک‌طرفه، سیاست‌ورزی دولت وقت هم مانع از تخصیص ارز دارو شد و دسترسی دارو را برای مردم دشوار کرد. تفاوت شرایط تامین دارو در سال 91 که شما هم رییس سازمان غذا و دارو بودید، با امروز چه بود؟

به نظر من سال 91 تحریم‌های بسیار سختی اعمال شد و با این مشکل هم مواجه بودیم که در همین شرایط دشوار، گاهی به نام ارز دارو، این وجوه به برنامه‌های دیگری اختصاص پیدا می‌کرد. آن زمان هم شرکت‌های دارویی خارجی در قبال مراوده تجاری با ایران موضع گرفته بودند و از فروش دارو و ماده اولیه به ما خودداری می‌کردند ضمن آنکه تراکنش مالی و انتقال ارز و حتی مبادله بین بانکی هم قفل بود چون در آن زمان، بانک مرکزی ایران در فهرست تحریم بود. در آن زمان حتی اگر یک شرکت خارجی حاضر به فروش دارو و ماده اولیه به ما می‌شد هم امکان خرید وجود نداشت چون وجه کالا قابل ارسال نبود و نقل و انتقال ارز با مشکل مواجه می‌شد.

یعنی شرایط سال 91، از وضع امروز دشوارتر بود.

ممنوعیت نقل و انتقال ارز، یعنی تحریم. و به نظر من، امروز ما هنوز وارد مرحله دشوار نشده‌ایم.

با وجود آنکه قیمت دلار به 18 هزار تومان رسیده؟

اعلام شده که قرار است دارو و مواد اولیه، ارز 4هزار و 200 تومانی بگیرد. البته اعتقاد ما بر این است که انحصار اختصاص ارز 4 هزار و 200 تومانی برای دارو و مواد اولیه باید شکسته شود چراکه دارو، صرفا در ماده موثره خلاصه نمی‌شود بلکه مجموعه‌ای شامل ماده موثره و مواد جانبی و حتی لوازم بسته‌بندی، در نهایت به تولید یک جعبه دارو ختم می‌شود. نمی‌توانیم فقط به ماده موثره، ارز 4 هزار و 200 تومانی بدهیم و باقی ملزومات تولید دارو، مشمول دریافت ارز دو و سه (ارز موجود در بازار ثانویه با قیمت 9 هزار و 500 تومان برای هر یورو) بشود. متاسفانه این اتفاق (خروج سایر ملزومات تولید دارو از شمول دریافت ارز دولتی) مشکل بسیار حادی برای صنعت دارو ایجاد کرده و البته ناشی از ناهماهنگی بین سازمان‌های تصمیم‌گیرنده و دخالت نهادهای خارج از تولیت تامین داروست.

دخالت وزارت صنعت و معدن و شرکت‌های پتروشیمی و بانک مرکزی؟

تمام دست‌اندرکاران حوزه ارز و اقتصاد. طبق قانون، تامین دارو از صفر تا صد باید توسط وزارت بهداشت انجام شود و دخالت هر نهاد غیر هم ممنوع است اما متاسفانه در این دوره، شاهد ورود سایر نهادها به مساله تامین دارو هستیم در حالی که سال 91 با چنین مشکلی مواجه نبودیم. در آن سال شدت تحریم بیشتر بود ولی مسائل داخلی‌مان راحت‌تر حل می‌شد و همین اتفاق، در حل مشکل تامین دارو تاثیرگذار بود. امروز متاسفانه سازمان‌هایی که هیچ مسوولیتی در قبال سلامت مردم و تامین دارو ندارند، در این عرصه دخالت می‌کنند و البته پاسخگو هم نیستند و همین اتفاق باعث بروز مشکل برای صنعت دارو شده است. طبق قانون، وزارت بهداشت مسوول تامین دارو و نظارت و برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری داروست و باید در قبال عملکرد خود پاسخگو باشد...

ولی پول تولید و تامین دارو و صدور مجوز تخصیص ارز و اعتبار در اختیار سایر نهادهاست.

بله و ما امروز می‌بینیم که صحبت از حضور مسوولان وزارت صنعت و گمرک و بانک مرکزی مطرح می‌شود در حالی که انتظار فعالان صنعت دارو این است که مسائل داخلی به گونه‌ای حل شود که شرایط تولید دارو را تسهیل کرده و همه، متفق شوند که در مقابل تحریم‌کنندگان بایستند نه اینکه حتی روند تخصیص همان ارز 4 هزار و 200 تومانی هم دچار اشکال شود.

که این ارز هم به طور کامل تخصیص داده نشده.

بله و با توجه به اینکه ملزومات تولید هم از دریافت ارز دولتی محروم است، طبیعی است که هزینه تولید دارو افزایش می‌یابد و متناسب با این افزایش هزینه، قیمت دارو هم باید افزایش پیدا کند.

قیمت‌گذاری دارو در دوره مسوولیت شما هم تابع همین سیاستی بود که امروز اجرا می‌شود؛ افزایش قیمت دارو در نیمه دوم سال. در شرایط فعلی، آیا اجرای این سیاست درست است یا باید تغییر کند؟

به نظر من امروز، این سیاست باید تغییر کند چون صنعت یک بنگاه اقتصادی است که هزینه دارد. نمی‌توان انتظار داشت قیمت ماده تشکیل‌دهنده و مواد بسته‌بندی و ظروف دارو گران شود اما قیمت داروی ساخته شده ثابت بماند.

امسال، مجوز افزایش 9 درصدی قیمت دارو صادر شد.

این میزان افزایش جواب نداد و جواب نمی‌دهد. صنعت دارو خواهان افزایش قیمت دارو نیست و ما هم نمی‌خواهیم بیمار بر اثر گرانی قیمت دارو آسیب ببیند اما عرضه دارو با قیمت غیرواقعی هم امکان‌پذیر نیست.

قیمت دارو چند درصد افزایش یابد تا واقعی باشد؟

معلوم نیست، شاید برای یک دارو، 2 درصد و برای داروی دیگری، 30 درصد. قیمت، وابسته عوامل تشکیل‌دهنده داروست. سرم‌های تزریقی یکی از مهم‌ترین داروهاست که یعنی اگر نباشد، تمام اعمال جراحی متوقف می‌شود. ماده اولیه سرم، آب و نمک و قند است و قیمت بالایی هم ندارد اما مهم‌تر از مواد اولیه، ظرف سرم است و برای دست‌اندرکاران تولید دارو، ظرف سرم هم به منزله داروست و هیچگاه از ظرف سرم به عنوان یک شیء پلاستیکی نام نمی‌برند بلکه ظرف سرم هم یک داروست چون اگر نباشد، اصلا سرم شکل نمی‌گیرد. دولت به ماده اولیه تولید سرم، ارز 4 هزار و 200 تومانی می‌دهد اما قیمت مواد اولیه ظرف سرم بیش از 100 درصد افزایش داشته و البته فروش آن هم با مشکل مواجه شده. به همین دلیل تاکید ما بر توافق ملی است. صنعت داروسازی ما بیش از 70 سال عمر دارد و پایدار و توسعه یافته و قابل توسعه است. امروز بیش از 100 کارخانه داروسازی در کشور، 97 درصد داروی مورد نیاز را تولید می‌کنند و حیف است که از توانایی و امکانات و دانش این صنعت استفاده نشود.

اخیرا با برخی نمایندگان شرکت‌های دارویی خارجی صحبت می‌کردم و آنها حاضر نبودند بگویند آیا بعد از نوامبر در ایران می‌مانند یا همکاری خود را با شرکت‌های دارویی ایرانی ادامه می‌دهند یا خیر.

چون واقعا معلوم نیست و آنها هم تهدید شده‌اند. تحمیل تحریم دارویی، یک واقعیت تلخ است که با آن مواجهیم و به همین دلیل مسوولان سیاست‌گذار و تصمیم‌گیرنده در حوزه سلامت و اقتصاد و ارز، باید به صنعت داروسازی کمک کنند. کل ارز مورد نیاز صنعت داروسازی ایران برای تولید دارویی که 97 درصد نیاز کشور را پوشش می‌دهد، حدود 700 میلیون دلار و قابل تامین است. صنعت داروسازی خواستار تامین به موقع، تخصیص، گشایش اعتبار و استفاده به موقع از ارز است. ممکن است ارز را بدهند اما در روند گشایش اعتبار با مشکل مواجه شویم.

الان دپوی دارو در گمرک چقدر است؟

خیلی زیاد نیست ولی مثل باقی کالاهای وارداتی، دپوی گمرکی داریم. وابستگی اجزای دارو بسیار مهم است. شما می‌توانید مایع آمپول را ساخته و در تانک نگهداری کنید اما تا وقتی پوکه آمپول نداشته باشید، دارو ندارید. مردم هم نمی‌گویند پوکه آمپول کم شده بلکه می‌گویند آمپول وجود ندارد. بعد از این همه سال توسعه و پیشرفت صنعت داروسازی، شما نمی‌توانید قرص را کف دست مردم یا در پاکت کاغذی بریزید. کمبود کاغذ و مقوا یعنی کمبود دارو. دارو باید جعبه و بروشور داشته باشد. مگر می‌شود دارو را در بلیستر نگذاریم؟ دارو باید بسته‌بندی شده و از نور و گرما و سرما محافظت شود. بسته‌بندی دارو، به اندازه ماده موثره دارو مهم است و مسوولان باید به این نکته‌ها توجه کنند. مسوولان اعلام می‌کنند که دارو ارز دولتی می‌گیرد، مردم هم دارو را در قالب یک جعبه و یک بلیستر و یک آمپول کامل و یک شیشه شربت می‌شناسند و فکر می‌کنند کل این مجموعه، ارز دولتی گرفته و معترض می‌شوند که چرا دارو نیست. مسوولان باید به مردم بگویند کدام بخش از دارو شامل دریافت ارز دولتی می‌شود و درخواست ما این است که مجموعه اجزای مورد نیاز تولید دارو مشمول دریافت ارز دولتی شده یا حداقل، قیمت دارو به گونه‌ای اصلاح شود که تولید‌کننده قدرت ایستادن داشته باشد.

شما درخواست اصلاح قیمت به سازمان غذا و دارو دادید؟

گفتیم و نوشتیم و هنوز هم می‌گوییم چون نماینده صنعت هستیم و مهم‌ترین مشکل امروز صنعت داروسازی، گردش مالی و نقدینگی است.

کمبود نقدینگی صنعت دارو به چه رقمی رسیده؟

سر رسید طلب سیستم دارویی از مراکز دولتی، 3 هزار و 500 الی 4 هزار میلیارد تومان است.

کارخانه‌های داروسازی، ظرفیت تولید‌شان را طی 6 ماه گذشته تا چه حد کاهش داده‌اند؟

نگرانی ما این است که طی سال‌های دفاع مقدس و حتی سال 91، هیچ‌یک از خطوط تولید کارخانه‌های داروسازی تعطیل نشد و نیروهای تولید، تعدیل نشدند ولی امروز شاهد این اتفاق هستیم و کارخانه‌هایی را سراغ داریم که خط تولیدشان، نه به دلخواه بلکه به دلیل نبود اجزای تشکیل‌دهنده دارو متوقف شده است. تقاضای ما از مسوولان، یک اقدام سریع برای کمک به صنعت است و به مردم اطمینان می‌دهیم که با توانمندی که در صنعت داروسازی وجود دارد و با 55 درصد ماده اولیه‌ای که در داخل تولید می‌کنیم و با صددرصد بسته‌بندی که در داخل تولید می‌کنیم و با 97 درصد دارویی که در داخل تولید می‌کنیم، نگرانی از بابت کمبود دارو وجود ندارد و در صورت اقدام فوری دولت برای کمک به صنعت داروسازی، به راحتی از سد تحریم‌ها عبور می‌کنیم.

و در غیر این صورت؟

ماه هفتم سال هستیم و زمان طلایی را از دست دادیم و مشکلات روز به روز افزایش می‌یابد. دارو، یک محصول استراتژیک نیست. دارو، یک محصول اساسی نیست. دارو، یک محصول حیاتی است. برای تامین این محصول حیاتی، تصمیم‌گیری‌ها باید متمرکز و واحد باشد و مسوولان باور کنند که دارو، حساس و مهم و تسکین‌دهنده آلام بیمار و درمان‌کننده بیماری است و با دارو نمی‌شود شوخی کرد.

اوایل تابستان کمبود حدود 30 قلم دارو مطرح شد اما امروز این کمبود به 70 قلم رسیده. صنعت داروسازی این کمبود را پیش‌بینی می‌کرد؟

بله و متاسفانه در حال افزایش است.

شما درباره این کمبود به وزارت بهداشت هشدار دادید؟

در تمام جلسات و ملاقات‌هایی که با مسوولان وزارت بهداشت و حتی سایر نهادها داشتیم، این هشدار را مطرح کردیم اما احساس‌مان این است که اقدامات، آن‌طور که باید انجام نمی‌شود.

طی ماه‌های گذشته ظرفیت تولید کارخانجات تا چه حد کاهش یافته؟

کاهش ظرفیت داریم و روز به روز هم بیشتر می‌شود.

هم در ماده اولیه و هم در دارو؟

در ماده اولیه، کمتر، اما در داروی ساخته‌شده بیشتر است چون عوامل تولید ماده اولیه زیاد نیست اما عوامل تولید یک دارو ممکن است 15الی 30 قلم باشد. البته تولید‌کنندگان ماده اولیه هم دچار مشکل هستند و آسیب به خط تولید ماده اولیه هم به افزایش واردات منجر می‌شود.

این شایبه مطرح است که سهولت اختصاص ارز برای واردات داروی ساخته شده در مقابل کاهش حمایت‌ها از صنعت داخلی ممکن است با رانت واردات در ارتباط باشد. نظر شما در این باره چیست؟

من این بحث را مطرح نمی‌کنم ولی طبق آماری که به ما دادند، ارز واردات طی 7 ماه گذشته، بیش از ارز تولید بوده.

رییس سازمان غذا و دارو طی هفته‌های اخیر از ذخیره‌سازی دارو خبر داده است. این اقدام به معنای بحران دارو در ماه‌های آینده است؟

سازمان غذا و دارو، داروهای فوریتی وارداتی ذخیره می‌کند که بعضی از این داروها، مشابه داخلی هم دارد و به‌شدت مخالف این اقدام هستیم چرا که امکان تولید همین داروها در داخل کشور وجود داشته اما ارز دارو را به واردات همین دارو می‌دهند و این اقدام به صنعت آسیب می‌زند.

موجودی ذخایر داروی تولید داخل چقدر است؟

بسته به نوع داروها متفاوت است اما در مجموع زیاد نیست و نگران هستیم .

اعتماد