جدا از آسیب‌های فزاینده اجتماعی که با حیات حاشیه‌نشینی گره خورده است، می‌توان نشان داد که حاشیه‌نشینی مستقیما ریشه در زمینه‌های اقتصادی و فرهنگی‌ای دارد که باید ردپای آن را در روستا‌ها و شهرهای کوچک یافت.همان‌طور که معاون پیشگیری و درمان مرکز درمان سازمان بهزیستی کشور می‌گوید، بیش از 19‌میلیون نفر در مناطق حاشیه‌ای با کمترین امکانات شهری و اجتماعی زندگی می‌کنند. اما امری که باعث نگرانی بیشتر در خصوص این آمار می‌شود، وجود ۳‌هزار منطقه حاشیه‌نشین در کشور است که 19‌میلیون جمعیت را با تراکم زیاد در خود جای داده و به اعتقاد کارشناسان هر لحظه بر این آمار افزوده می‌شود.

تلاش جهانی برای 5 شهر

در طول سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۰ بانک جهانی برای ساماندهی 5 کلانشهر ایران با تخصیص 150‌میلیارد تومان کمک بلاعوض مشارکت اعلام کرد. بر اساس موافقت نامه‌ای که مابین ایران و بانک جهانی منعقد شد این سازمان مالی بین‌المللی برای ساماندهی حاشیه‌نشینی در نقاط مختلف ایران مشارکت خود را اعلام کرد و در مرحله نخست پنج شهر سنندج، کرمانشاه، بندرعباس، زاهدان و تبریز به‌عنوان مناطق پایلوت مدنظر قرار گرفتند. با این وصف قرار بود اعتبار اختصاص‌یافته مقدمه‌ای برای توسعه این مناطق باشد و پس از آن هر سال وزارتخانه‌های متولی از جمله راه و شهرسازی در این حوزه اعتبار ویژه تخصیص دهند اما گویا تنها به اعتبار بانک جهانی بسنده شد و این طرح نه تنها به سرانجام نرسید که اقدامی در راستای ادامه آن صورت نگرفت.

کردستان

سنندج به‌عنوان بزرگترین شهر استان کردستان دارای بیشترین جمعیت حاشیه‌نشین در منطقه و کشور است، به‌طوری که با اختصاص اعتبار 12‌میلیارد تومانی بانک جهانی در طرح پایلوت قرار گرفته است. به گفته مدیر کل سابق امور اجتماعی استانداری کردستان مناطق حاشیه‌نشین سنندج ۵۴‌درصد از جمعیت این شهر را در خود جای داده است. آن‌طور که عطاالله رحمانی آبیدر می‌گوید: اکنون در ۱۳ محله شهرستان سنندج سکونتگاه‌های غیررسمی با مساحتی بالغ بر ۱۶۱ هکتار وجود دارد که نشان از نگرانی روند رو به ‌رشد حاشیه‌نشینی است. در هر صورت آمارها نشان می‌دهد حاشیه‌نشینی در سنندج 3 برابر میانگین کشوری است و مسئولان مرتبط هم الحاق روستاها به شهر را عامل تشدید‌کننده حاشیه‌نشینی می‌دانند. به‌طوری که از ۲۹ شهر استان، شهرهای سنندج، بانه، سقز، مریوان، قروه، کامیاران، بیجار، دیواندره و دهگلان دارای بافت فرسوده با سکونتگاه‌های غیررسمی شناسایی‌شده به مساحت 2145 هکتار هستند.کارشناسان نبود نظارت‌های لازم از سوی مدیران شهری، بیکاری و عدم‌دسترسی به شغل مناسب و طرح‌های سدسازی اجراشده در کردستان و گسیل مردم ساکن در روستاها به مناطق شهری را از جمله دلایل عمده برای افزایش حاشیه‌نشینی در سنندج می‌دانند و این در حالی است که در سال‌های اخیر به‌دلیل خشکسالی و پایین‌آمدن درآمد کشاورزی به‌نظر می‌رسد موج جدیدی از مهاجرت‌ها نیز آغاز شده است.

کرمانشاه

استانی مرزی که در طرح پایلوت بانک جهانی قرار گرفته است و برنامه‌های مختلف از سوی مسئولان برای درمان حاشیه‌نشینی درکرمانشاه در حالی ارائه می‌شود که ۳۰۰‌هزار کرمانشاهی همچنان در حاشیه شهرها زندگی می‌کنند.

فضل‌الله رنجبر فرماندار کرمانشاه با اعلام شناسایی 36 محله دارای بافت فرسوده از اجرای طرح بازآفرینی توسعه شهری، محدودکردن دامنه ساخت‌و‌ساز، ایجاد پایگاه‌های سلامت برای جلوگیری از افزایش حاشیه‌نشینی در این استان خبر داده است. به گفته او اصلی‌ترین معضل حاشیه‌نشینی در این استان کمبود اعتبار است؛ کمبود اعتباری که باعث شده است در گام اول سهم روستاها از بودجه کم شود. رنجبر توجه به زیرساخت‌ها، آموزش‌های تخصصی برای اشتغال افراد، دایر‌کردن امکانات رفاهی و آموزشی مناسب و نوعی فرهنگسازی مبتنی بر شناخت آسیب‌ها را از جمله عوامل مهم برای چالش اقتصادی و اجتماعی مناطق حاشیه‌نشین استان عنوان کرد.

لرستان

خرم‌آباد و شاید مناطقی از بروجرد یا ازنا، شاید هم در نزدیکی پلدختر، مکان‌هایی هستند که حاشیه‌نشینان به آن‌جا پناه می‌آورند. همان‌طور که مسئولان این استان اهمال برخی شهرداری‌ها را یکی از عوامل گسترش حاشیه‌نشینی در شهرها می‌داند.برقراری خدمات رفاهی و اجتماعی برای افراد حاشیه‌نشین شاید قرص مسکنی باشد برای کاهش آسیب‌های پیش‌رو. در همین زمینه مدیرکل بهزیستی لرستان با یادآوری اینکه تاکنون ۲۷ نقطه حاشیه‌ای شناسایی شده است از خدمات بهزیستی در این مناطق می‌گوید؛ خدماتی از ایجاد پایگاه‌های اجتماعی تا برنامه‌ریزی برای کودکان حاشیه‌نشین.

ایلام

بیش از 48‌درصد از جمعیت استان ایلام در شهر ایلام ساکن هستند. این حجم بالای جمعیت در مقایسه با وجود 14 شهر در این استان نشانگر هجوم عظیمی از جمعیت به این شهر است. باتوجه به آمارهای ارئه شده توزیع ناعادلانه از ثروت بین نقاط شهری در روندی چند‌ساله با مناطق روستایی و اختصاص حجم بیشتری از تسهیلات و خدمات بهینه انسانی به شهر، زمینه‌ ساز مهاجرت گسترده‌تر روستاییان بوده است.

نظام توزیع نابرابر

بنا به اظهار نظر مسئولان، اصلی‌ترین زمینه‌ای که به حاشیه‌نشینی دامن می‌زند، اقتصاد شهری و روستایی‌ای است که نمی‌تواند نیازهای ساکنان را برآورده کند. درست است که شرایط اقتصادی هر استان تفاوت‌های مهمی ایجاد می‌کند، اما در میان حاشیه‌نشینان از استان‌هایی که اقتصاد صنعتی دارند نیز دیده می‌شود، چیزی که می‌توان آن را مرتبط با دوره طولانی تحریم و نابسامانی در شاخه‌های صنعتی ارزیابی کرد. شهرهای بزرگ که چرخ اقتصادشان از فرایند جذب جمعیت مازاد که از روستاها و مناطق محروم مهاجرت کرده و به آنجا روی آورده‌اند ، کندتر می‌چرخد، توان جذب چنین جمعیتی را ندارند و آن را به حاشیه خود می‌رانند؛ آن‌جایی که زمین ارزانتر است و کنترلی بر ساخت‌و‌سازها وجود ندارد.

نقش اقتصاد در پدیده حاشیه نشینی

امیدعلی میرزایی، جامعه‌شناس درباره علت و راه مقابله با پدیده حاشیه‌نشینی در شهر‌ها و کنترل آن می‌گوید: اگر از رونق اقتصادی کمتر برخوردار باشیم اما نظام توزیع متعادل‌تری داشته باشیم، پدیده حاشیه‌نشینی رو به افول خواهد گذاشت. مساله اصلی در ایجاد و پیدایش پدیده حاشیه‌نشینی توزیع نامتعادل امکانات است و نه میزان تولید آن. به همین علت برای پیشگیری از به‌وجود‌آمدن این پدیده، باید رشد اقتصادی به موازات توزیع غیرمتمرکز آن انجام شود.آنچه زمینه مهاجرت به سوی شهرها را فراهم می‌کند، نبود ارتباط میان صنایع شهری و روستایی است که به اختلاف در سطح درآمد در میان شهر و روستا انجامیده است. در نتیجه برای پیشگیری و مقابله با این مساله در سطح کلان، باید اقتصاد روستایی فعال‌تر شود و با توجه به اینکه اکثر فعالیت‌های اقتصادی کشورها در شهرها متمرکز شده‌اند، باید گام‌هایی برای تمرکززدایی از مراکز شهری برداشت.

آرمان