تحولات اخیر بازار جهانی نفت نشان داد که تلاش‌های گسترده‌ای برای ایجاد نوعی نظم جدید در این بازار بسیار مهم در جریان بوده است. اکنون مشخص‌تر شده که برگزاری اجلاس‌های اخیر اوپک با تعدادی از کشورهای غیرعضو اوپک (موسوم به اوپک پلاس)، به ویژه روسیه، نیز بخشی از چنین تلاش‌هایی بوده است. در این میان، عالم‌گیری ویروس کرونا نیز با کاهش قابل ملاحظه تقاضای جهانی برای نفت و برخی از فرآورده‌های مهم نفتی، تاثیر قابل توجهی بر تحولات اخیر بازار مذکور گذاشته و تلاش‌ها برای ایجاد نظم جدید در این بازار را وارد مرحله جدیدی کرده است.

در تازه‌ترین تحولات، رایزنی‌های فشرده‌ای برای برگزاری اجلاس اضطراری اوپک با مشارکت جمع بیشتری از کشورهای غیرعضو اوپک در جریان است. با توجه به محدودیت‌های ترددی ناشی از عالم‌گیری ویروس کرونا، تلاش روی برگزاری نوعی اجلاس ویدئو کنفرانسی متمرکز شده است. ظاهرا، دبیرخانه اوپک، که این روزها شدیدا تحت نفوذ عربستان سعودی و متحدانش است، نیز نقش مهمی در این رایزنی‌ها ایفا می‌کند. در صورت برگزاری اجلاس مذکور، این اولین و مهم‌ترین اجلاس اقتصادی و سیاسی جهان خواهد بود که به صورت سایبری برگزار شده است. اگرچه تا کنون برخی از کشورهای عضو اوپک موضع خود در خصوص برگزاری چنین اجلاسی را اعلام نکرده‌اند، اما کشورهای غیرعضوی نظیر مکزیک و نروژ با صراحت بیشتر و ایالات متحده آمریکا و کانادا با صراحت کمتر، علایمی از آمادگی خود برای شرکت در اجلاس مذکور را نشان داده‌اند. با توجه به مشارکت احتمالی سایر کشورهای غیرعضو اوپک، که در نشست های اوپک پلاس حضور نداشتند، اجلاس ویدئو کنفرانسی احتمالی مذکور را باید "اجلاس اوپک پلاس پلاس یا اوپک دابل پلاس" نامید..

برگزاری چنین اجلاسی می‌تواند فصل نو در تحولات بازار جهانی نفت باشد. حتی اگر در این اجلاس تصمیمات مهمی در خصوص کاهش عرضه جهانی نفت و سهمیه کشورها از بازار جهانی نفت با هدف ثبات‌بخشی به افزایش قیمت نفت اتخاذ نشود، نفس برگزاری این نشست می‌تواند با کاستن از بی‌ثباتی‌ها در این بازار، موفقیت بزرگی را برای روسیه، عربستان و آمریکا به ارمغان آورد. در سناریو مصالحه نفتی بین سه کشور مذکور، روسیه به عنوان یک قدرت جهانی تجدیدنظرطلب، که احتمالا کامل‌ترین تصویر راهبردی نسبت به تحولات جهانی اخیر را دارد، این فرصت را پیدا خواهد کرد که ضمن مهار تهدید نفت شیل برای صنعت نفت خود و معرفی خود به عنوان یک ابرقدرت نفتی، نظم جهانی عصر پساکرونا را به وضعیت مطلوب خود نزدیک‌تر کند. عربستان نیز می‌تواند خود را به عنوان ابرقدرت نفتی معرفی کند و ضمن ادامه دادن به فروش سهام شرکت نفتی آرامکو، درآمدهای حاصل از این محل را به همراه درآمدهای نسبتا تثبیت شده حاصل از صادرات نفت خود، صرف پیشبرد برنامه اصلاحات اقتصادی خود کند. آمریکا نیز که زمانی به عنوان یک کشور واردکننده نفت شناخته می‌شد (و هنوز نیز به طور خالص، واردکننده نفت است)، می‌تواند خود را به عنوان ابرقدرتی نفتی معرفی کند و با کاستن از تاثیر ثبات‌زدای تحولات نفتی اخیر بر نظم جهانی مستقر، افول ابرقدرتی خود را به تاخیر بیندازد.

هر یک از کشورهای روسیه، عربستان و آمریکا با بهره‌گیری از عملیات‌های روانی سایبری و استفاده از عملیات‌های تاثیرگذاری سایبری گسترده‌ای در تلاش هستند تا موضع خود در تحولات اخیر را تقویت کنند و در صورت برگزای اجلاس، از موضع قوی‌تر در آن شرکت نمایند. در صورت ناتوانی عربستان در برگزاری چنین اجلاسی، راهبرد این کشور برای ثبات‌بخشی به بازار جهانی نفت و برنامه این کشور برای انجام اصلاحات اقتصادی بر مبنای واگذاری سهام شرکت آرامکو و درآمدهای نسبت تثبیت شده از محل صادرات نفت، با چالش جدی روبرو خواهد شد. فراتر از این، در صورت ناکامی عربستان در تامین منابع مالی از مجاری مذکور، بروز کسری بودجه شدید و وقوع بحران تراز پرداخت‌ها و بحران ارزی در این کشور بسیار محتمل خواهد بود. در صورت تداوم مازاد عرضه و قیمت‌های پایین در بازار جهانی نفت صنعت نفت شیل در آمریکا نیز متحمل زیان خواهد شد و به نوبه خود وخامت شرایط رکود اقتصادی جاری در این کشور را تشدید خواهد کرد. در این سناریو، توانایی آمریکا در حفظ نظم جهانی مستقر به شدت تضعیف خواهد شد. در این میان، برای روسیه فواید سناریو عدم مصالحه حتی از فواید سناریو مصالحه نفتی نیز بیشتر خواهد بود.

در این شرایط، ضروری است ایران با بهره‌گیری از مزیت‌های خود، نظیر هزینه عملیاتی تولید نفت قابل مقایسه با عربستان و در اختیار داشتن حدود دو میلیون بشکه در روز ظرفیت تولید خالی و اتخاذ راهبرد تهاجمی بی‌ثباتی موجود در بازار جهانی نفت را طولانی‌تر کند و با تحمیل هزینه به سایر طرف‌های تاثیرگذار موضع خود در تحولات اخیر را ارتقا دهد. همچنین، با توجه به پیامدهای ژئوپلیتیکی مرتبط با این تحولات، نظیر پیامدهای منفی آن بر عربستان، این فرصت وجود دارد که ایران تحولات مذکور را به سمت دستیابی به اهداف ارزشمندتری فراتر از افزایش سهم خود از بازار جهانی نفت و افزایش درآمدهای حاصل از صادرات نفت هدایت کند. ضروری است اطمینان‌بخشی ایران به کشورهای مصرف‌کننده نفت در خصوص تداوم مازاد عرضه و قیمت‌های پایین نفت از طریق آرامش‌بخشی به منطقه آسیای غربی، به ویژه تنگه‌های فیزیکی (نظیر هرمز و باب المندب) که به طور متعارف به عنوان اهرم فشار و تاثیرگذاری ژئوپلیتیکی ایران شناخته می‌شود، به موازات بی‌ثبات‌سازی تنگه‌های سایبری (نظیر، فضاهای سایبری که عملیات تاثیرگذاری سایبری آمریکا و عربستان از طریق آنها انجام می‌شود و پلتفرم مورد استفاده در اجلاس ویدئو کنفرانسی مذکور) برای به چالش کشیدن برنامه‌های ابرقدرت‌های نفتی متخاصم و تقویت موضع کشور در این تحولات، مولفه‌های محوری راهبرد تهاجمی ایران در مواجهه با تحولات نفتی اخیر باشند.

نگارنده: امیر عزیزی
منبع: گروه مطالعات اقتصادی پژوهشگاه فضای مجازی