گروه کشت و صنعت بازارنیوز : زنجیره تأمین محصولات کشاورزی شامل یک شبکه پیچیده از ارتباطات متقابل بین عواملی مانند نهاده ها، تولیدکنندگان، حمل و نقل ، صنایع تبدیلی، تجارت و غیره است. شوک ناشی از ویروس کرونا، در انتهای زنجیره که شامل مصرف و تجارت است آثار بیشتری میگذارد و احتمالا اثر قابل توجهی بر ابتدای زنجیره شامل تولید و حتی توزیع این محصولات نداشته باشد. با این وجود، کاهش در مصرف و یا تجارت با یک وقفه زمانی میتواند بر تصمیمات تولیدکننده و یا توزیع کننده آثار معناداری داشته باشد. در شکل زیر برآورد اولیه از میزان اثرگذاری شیوع ویروس کرونا بر زنجیره تأمین محصولات کشاورزی در ایران نشان داده شده است. با توجه به زمان شیوع، بخش تولیدات زراعی، دامی و باغی آسیب چندانی ندیده اند، زیرا تصمیم به تولید محصولات کشاورزی پیش از شیوع ویروس اتخاذ شده است. در بخش توزیع، با توجه به عدم ممنوعیت توزیع محصولات کشاورزی، این بخش نیز آسیب چندانی ندیده است.

اما در بخش مصرف، برآوردها حاکی از آن است که کاهش مصرف باعث کاهش 7.8 درصدی در میزان درآمد عرضه کنندگان محصولات کشاورزی و غذا شده است. همچنین با توجه به کنترل و محدودیتهای اعمال شده در مبادی گمرکات کشور، بخش تجارت نیز با 10 درصد زیان مواجه شده است. البته از آنجایی که کشور تحت تحریمهای اقتصادی است، واردات محصولات کشاورزی و غذا به مانند روند گذشته درحال انجام است. در شکل 1 زیان احتمالی شیوع ویروس کرونا در زنجیره تأمین محصولات کشاورزی ایران نشان داده شده است.

بخش مصرف

اگرچه بخش کشاورزی به ذات خود مصونیت بالایی نسبت به این بحران دارد، اما بخش مصرف تحت تأثیر این پدیده قرار گرفته است. برای مثال قیمت یک کیلوگرم ذرت از زمان شیوع ویروس 50 سنت و قیمت سویا 60 سنت در آمریکا کاهش یافته است. همین امر باعث شده که قیمت جهانی ذرت به کمترین مقدار خود از ژانویه 2018 رسیده و در مارس سال 2020 به کمتر از 340 دلار در هر تن کاهش یابد. روند مشابهی نیز برای محصول سویا اتفاق افتاده است. قیمت محصولات کشاورزی در هند نیز 20 درصد کاهش یافته است. محصولات فسادپذیر نیز به دلیل کاهش تقاضا در حدود 15 تا 20 درصد کاهش قیمت را تجربه کرده اند.

از طرف دیگر، شیوع این ویروس باعث تغییرات قابل توجهی در رژیم غذایی و سبد مصرفی افراد شده است. با توجه به مازاد تقاضای مصرفی از مواد غذایی که در ماه پایانی هر سال وجود دارد، به تبع آن قیمتها نیز در این ماه نسبت به متوسط یازده ماهه بیشتر است. اما در اسفندماه 1398 ، مورد عجیبی در بسیاری از کالاهای غذایی اتفاق افتاده است.

در نمودار 2 درصد تغییرات شاخص قیمت اسفند به متوسط قیمت 11 ماهه در سال 1398 نسبت به 15 سال اخیر نشان داده شده است. برای مثال، در گروه گوشت قرمز و سفید، عرضه کنندگان این محصول به ازای هر واحد کالای فروش رفته به میزان 15.4 درصد با کاهش قیمت مواجه شده اند. اما در گروه لبنیات قیمت فروش به میزان 1.9 درصد بیش از روند هر ساله بوده است. بنابراین، تداوم شیوع این ویروس تا حدود زیادی میتواند سبد غذایی را دچار تغییرات قابل توجه کند.

روش محاسبه زیان بخش مصرف

هر ساله تقاضای فصلی در ماه های انتهایی سال منجر به تورم قیمت فصلی در این ایام میشود. به طوریکه انتظار فروشندگان این بوده که قیمت اسفند نسبت به متوسط 11 ماهه هر ساله بیشتر باشد. این انتظارات تطبیقی درنتیجه رفتار عوامل بازار در ادوار گذشته بوده و به تبع آن هزینه های تولید نیز در این دوره تورم فصلی را تجربه میکند. به طور متوسط قیمت اسفند هر سال از متوسط قیمت 11 ماهه همان سال به میزان 10 درصد بیشتر بوده است. اما در سال جاری برای متوسط کالاهای منتخب فقط به میزان 2.2 درصد بیشتر شده است. از اینرو افت قیمت درنتیجه این ویروس به میزان 7.8 درصد از قیمت فروش بوده است. از حاصل ضرب این میزان قیمت کاهش یافته در میزان محصول عرضه شده در 2 اسفندماه 1398 میتوان به برآوردی از زیان ناشی از کرونا برای هر محصول دست یافت.

برآورد زیان بخش مصرف

 تعطیل شدن بسیاری از کسب وکارهای مرتبط با مصرف مواد غذایی مانند رستورانها، فعالیتهای تأمین غذا و اغذیه، هتل ها و ... که تأمین مواد اولیه غذایی آنها از بخش کشاورزی است و همچنین حضور افراد در قرنطینه خانگی، سبب تغییر الگوی مصرف غذا در کشور میشود.

این تغییر الگو میتواند بر مصرف کننده، تولیدکننده، سرمایه گذار و بازیگران زنجیره ارزش اثرگذار باشد. به طور مثال، انتظار میرود که مصرف نانهای صنعتی مورد استفاده در اغذیه فروشیها نسبت به مصرف نانهای سنتی با کاهش رو به رو شود. همین وضعیت درخصوص تقاضا برای بسیاری از کالاهایی مانند کنسروها و دیگر غذاهای نیمه آماده تولیدی صنایع غذایی به وجود آید که در کوتاه مدت و میان مدت اثر منفی بر پایداری تولید بخش کشاورزی خواهد داشت و در صورت آسیب به این بخش از زنجیره تولیدات غذایی رونق مجدد این بخشها، هزینه بر است. تشدید فضای نااطمینانی که منجر به تغییر الگوی انتظارات مصرف کننده، تولیدکننده، سرمایه گذار و بازیگران زنجیره ارزش خواهد شد، به دلیل غیرقابل پیش بینی بودن در کوتاه مدت، خطای سیستم برنامه ریزی و مدیریت اقتصادی فعالیتها را با مشکل مواجه میسازد. چه بسا باعث خنثی شدن سیاستها و راهکارهای اجرایی دولت و حاکمیت شود.

با توجه به میزان افت قیمت در مورد کالاهای کشاورزی و غذایی و میزان مصرف ماهیانه هر یک از این کالاها، میزان تغییرات درآمدی در مورد برخی از کالاهای مهم کشاورزی در نمودار 3 برآورد شده است. نتایج تخمین نشان میدهد که عرضه کنندگان گوشت قرمز در اسفندماه 1398 معادل 1166 میلیارد تومان زیان دیده اند. در گروه عرضه کنندگان گوشت مرغ این زیان بالغ بر 437 میلیارد تومان برآورد میشود. کسب وکارهایی که در عرضه خشکبار فعال بوده اند با زیانی معادل 479 میلیارد تومان مواجه شده اند. میزان زیان عرضه کنندگان سایر محصولات نیز در نمودار زیر مشخص شده است.

در جدول 1 نیز میزان زیان احتمالی محصولات عمده مصرفی در ایران درنتیجه شیوع ویروس کرونا در ماه های اسفند 1398 و فروردین و اردیبهشت 1399 را نشان میدهد. اگر شیوع ویروس کرونا تا انتهای اردیبهشت ادامه یابد، در گروه محصولات منتخب، میزان زیان بخش عرضه این محصولات بیش از 7300 میلیارد تومان برآورد میشود. این زیان قابل توجه میتواند ادامه بسیاری از کسب وکارهای فعال در حوزه محصولات کشاورزی و غذایی را با چالش جدی روبه رو کند.

تجارت محصولات کشاورزی

بیش از 50 درصد کالاهای کشاورزی ما به عراب و بیش از90 درصد کالاها به کشورهای عراق، افغانستان، فدراسیون روسیه، ترکیه، آذربایجان ، امارات متحده عربی، پاکستان، ترکمنستان، کویت، قطر، قزاقستان، جمهوری عربی سوریه، ارمنستان، گرجستان و اوکراین (15 کشور) صادر شده است. هراس شرکای تجاری در کشورهای منطقه از انتقال ویروس به کشورشان از طریق مراوده با کشور ایران منجر به بستن مرزهای زمینی کشورهای عراق، افغانستان و ترکیه و مرزهای هوایی در کشورهای ترکیه، گرجستان و امارات شده است که این امر نیز فعالیتهای تجاری با کشورهای همسایه را مختل کرده است.

بسته شدن مرزها موجب پس زدگی کالا به سمت بازار داخل میشود و چون کرونا چند ماه طول میکشد، این مشکل نیز تداوم خواهد داشت. از طرف دیگر با کاهش عواید نفتی کشور، کاهش درآمد ارزی غیرنفتی میتواند در واردات کالاهای اساسی تأثیر منفی بگذارد. در صورت تداوم محدودیتهای صادراتی ازسوی کشورهای همسایه به ویژه عراق، بخشی از تولیدات بخش کشاورزی بازار فروش خود را از دست خواهد داد و اعتماد مصرف کننده بازارهای هدف نسبت به سلامت غذای ایران کاهش مییابد و برگشت اعتماد به بازار و مصرف کننده بسیار هزینه بر و زمانبر خواهد بود. این موضوع تهدید جدی برای بازار جهانی محصولات کشاورزی ایران و به خصوص کشورهای منطقه و همسایه با ایران است.

کشور ایران همواره یک واردکننده خالص محصولات کشاورزی و مواد غذایی به شمار میرود. به طور متوسط در یک دهه اخیر هر سال 19 میلیون تن محصولات کشاورزی وارد کشور شده، اگرچه میزان واردات غذا در سال 1398 بیش از 25 میلیون تن بوده است. مازاد وارداتی که در سال اخیر صورت گرفته متأثر از دو پدیده تحریم و شیوع ویروس کرونا بوده که به نگرانیهای امنیتی دامن زده و موجب واردات گسترده محصولات کشاورزی شده است.

شتابزدگی در واردات منجر به تراز تجاری منفی 6.44 میلیارد دلاری در 11 ماهه منتهی به بهمن 1398 شده در صورتی که در مدت مشابه سال 1397 تنها در حدود 3.55 میلیارد دلار بوده است. در نمودار 4 روند ماهیانه واردات دلاری محصولات کشاورزی و غذا از فروردین ماه 1395 تا اسفندماه 1398 نشان داده شده است. اگرچه روند واردات نوسانات بیشتری از خود نشان میدهد، اما از خردادماه سال گذشته دارای روند کاهشی بوده است. اما این روند از آبان ماه سال 1398 معکوس شده و میزان واردات به رقم بی سابقه 1.63 میلیارد دلار در اسفندماه 1398 رسیده است.

از طرف دیگر، میزان صادرات این محصولات نیز 485 میلیون دلار در همین ماه بوده است. تجارت محصولات کشاورزی متأثر از تحریم بوده و تأمین غذا در دستور کار سیاستگذاران بوده است. همین امر موجب بدترشدن تراز تجاری این محصولات از آبانماه 1398 به این سو بوده است. شیوع ویروس کرونا نیز روند واردات را شدت بخشیده و میزان صادرات را کاهش داده است. به صورت کلی زیان بخش صادرات نیز در حدود 10 درصد درآمد های صادراتی تخمین زده میشود.

در نمودار 5 روند ماهیانه تراز تجاری بخش کشاورزی و غذا در بازه زمانی فروردین ماه 1397 تا اسفندماه 1398 نشان داده شده است. گسترش ویروس کرونا و برقراری محدودیتها و موانع مرزی و تجاری، تراز تجاری بخش کشاورزی و غذا را در اسفندماه 1398 به رقم منفی 1.144 میلیارد دلار رسانده است. این تراز تجاری از ابتدای فروردین ماه 1397 بی سابقه بوده است.

سایر آثار اقتصادی

کاهش عواید ارزی دولت به همراه کاهش درآمدهای مالیاتی به دلیل تعطیلی کسب وکارها و کاهش برخی دیگر از درآمدهای دولت به کاهش قابل توجه منابع عمومی می انجامد. تأثیر منفی تشدید رکود و تورم کشور و اثر آن بر پایداری و رقابت پذیری فعالیت بازیگران زنجیره ارزش فعالیتهای کشاورزی و غیرکشاورزی بیش از دیگر بخشهای اقتصادی مورد انتظار است . لذا انتظار میرود که تخصیص اعتبارات عمرانی بخش کشاورزی و روستایی با کاهش روبه رو شود ، چنانکه این موضوع درمواقع دیگر نیز با کاهش درآمدهای دولت رخ داده است.

با پذیرش تأثیر بحران کرونا بر بروز رکود اقتصادی و افزایش فقر و در شرایط اقتصاد تورمی و گسترده بودن فقر در مناطق روستایی (مرکز اصلی تولید محصولات کشاورزی)  انتظار بر این است که به منظور پایداری تولید، بخشی از بهره بردارن بخش کشاورزی و روستایی، کوچک و متوسط مقیاس در شرایط بحرانی مورد حمایتهای مؤثر و هوشمند قرار گیرند .

در حدود 75 درصد بهره برداران کشاورزی در کشور را کشاورزی کوچک مقیاس (کمتر از 5 هکتار) تشکیل میدهند یعنی بیش از دوسوم زارعان کمتر از 5 هکتار زمین زراعی و بیش از چهار پنجم باغداران کشور کمتراز 5 هکتار باغ دارند. این کشاورزان در تأمین مالی، سرمایه گذاری در فناوری، به کارگیری روشهای جدید تولید، به کارگیری ماشین آلات و بازار فروش با مشکل مواجه هستند ؛ لذا تأمین معیشت و زندگی و تأمین مالی آنان در شرایط بحران کرونا و عوارض این بحران بر اقتصاد کشور، با مشکل مواجه میشود. همچنین بحران کرونا میتواند از طریق تضعیف و حذف نیروی کار فعال کشاورزی در فعالیت های مختلف، باعث اختلال در چرخه تولید و فرآوری محصولات متعدد دامی، زراعی، باغی و آبزی که کاربر هستند، شود.