گروه بین الملل بازارنیوز: رضا غلامی مدیرمسئول بازارنیوز شب گذشته با حضور در برنامه پایش شبکه اول سیما، به موضوع قرارداد 25 ساله ایران و چین پرداخت.

مفاد صحبت های وی در زیر آمده است:

محورهای اصلی تفاهم نامه با چین چیست؟

• خرید نفت، محصولات پتروشیمی و مشتقات نفتی و سایر محصولات صادراتی از ایران توسط چین
• سرمایه­ گذاری چینی­ها در بخش­های نفت و گاز، سایر زیرساخت­ها و بخش حمل و نقل
• سایر محورهای مورد تفاهم در خصوص مراودات مالی و امور بانکی، علم و فناوری، گردشگری، فقر زدایی، امنیتی، ساختمان و شهرسازی و جاده ابریشم
• ایجاد مکانیزم تسویه مالی تجاری دو جانبه

تفاهم نامه، در 18 صفحه، 9 بند و 3 ضمیمه (اهداف اساسی، عناوین اصلی برنامه­های همکاری، اقدامات اجرایی کوتاه مدت و بلندمدمت) تدوین شده است.

متن منتشره اخیر با چین تفاهم نامه است یا قرارداد؟

تفاوت قرارداد با تفاهم نامه چیست؟

• بررسی ابعاد متن منتشره توسط وزارت امور خارجه نشان می­دهد که ماهیت این مکتوب تفاهم نامه است.
• تفاهم­نامه در واقع، سندی است که در آن اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی برای دستیابی به یک توافق در آینده، معانی و اهداف مشخصی را اختیار می­کنند و این تفاهم­نامه را مبنا اصول و چهارچوب هر گونه تصمیم بعدی قرار می­دهند، لذا از این جهت می­توان بیان داشت تفاهم­نامه­ها فاقد تعهدات به معنای تعهدات حقوقی هستند.

-The term memorandum of understanding (M.O.U.) is often used to denote a less formal international instrument than a typical treaty or international agreement. It often sets out operational arrangements under a framework international agreement. It is also used for the regulation of technical or detailed matters. An M.O.U. typically consists of a single instrument and is entered into among States and/or international organizations. For example, the United Nations usually concludes M.O.U.s with Member States in order to organize its peacekeeping operations or to arrange United Nations conferences. The United Nations considers such M.O.U.s concluded by the United Nations to be binding and registers them ex officio. (Treaty Handbook by the Treaty Section of the Office of Legal Affairs … United Nations)

• ماده ۱۸۳ قانون مدنی؛ عقد عبارت است از اینکه یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر تعهد بر امری نمایند و مورد قبول آنها باشد.

الزام آور بودن مفاد یک تفاهم نامه به لحاظ قانونی بستگی به نوع نگارش و واژه­ها و عبارات بکار گرفته شده در متن دارد. علاوه بر این، باید توجه داشت که آیا واقعا، طرفین قصد داشتند که این موضوع را به عنوان آغازی برای مذاکرات سخت قراردادی بعدی تلقی کنند یا همین متن تفاهم نهایی برای آغاز کاری است.

قراردادهای بلندمدت چه امتیازی نسبت به سایر قراردادها دارند؟

• فراهم آوردن ثبات اقتصادی سیاسی در روابط طرفین (افزایش انعطاف پذیری در مقابل اختلافات احتمالی).
• قابل پیش بینی کردن مسیر تحولات برای طرفین و فعالان اقتصادی دو طرف
• صرفه جویی در هزینه ­ها مانند صرفه­جویی در زمان برای پیدا کردن شرکای جدید، صرفه جویی در هزینه عقد قراردادهای متعدد با افراد و شرکای مختلف (مثل هزینه نیروی انسای و بالاسری قراردادها)
• مطالعات نشان دادند که هم مصرف کننده و هم تولیدکننده در قراردادهای بلندمدت (عمدتا انرژی) سود خواهند برد این سود بدلیل هجینگ در برابر ریسک ها بوجود می­آید.

در یک مطالعه انجام شده در آلمان در سال 2015، تعداد 426 قرارداد بلندمدت گازی مورد بررسی قرار گرفته است. بیشترین تعداد قراردادها بین 20-25 سال بودند که پس از سال 2000 به تعداد این قراردادها نیز اضافه شده ولی از تعداد قراردادهای بیش از 25 سال کم شده است[1].

ویژگی ها و جایگاه اقتصادی چین در دنیا چیست؟

چرا چین شریک مناسبی برای روابط تجاری اقتصادی بلندمدت است؟

الف- جایگاه چین در اقتصاد دنیا

براساس گزارش سال 2020 صندوق بین المللی پول؛

• چین بزرگترین اقتصاد جهان براساس شاخص برابری قدرت خرید (PPP) است. بر اساس این معیار، تولید چین حدود 25.3 هزار میلیارد دلار است.
• 5 درصد کل تولید دنیا در چین انجام می شود.
• چین پس از آمریکا بزرگترین دارنده تولید ناخالص اسمی دنیا است. اندازه تولید ملی این کشور براساس شاخص اسمی 14.4 هزار میلیارد دلار (در مقابل 21.4 هزار میلیارد دلار برای آمریکا) در سال 2019 بوده و پیش بینی می­شود با رشدی حدود 5.8 درصد (در مقابل رشد 2.8 درصدی اقتصاد آمریکا) در سال 2020 همراه باشد.
• تولید ناخالص داخلی چین تنها حدود 3 هزار میلیارد دلار از تولید ناخالص داخلی کل اتحادیه اروپا (شامل 27 کشور) کمتر است.
• متوسط رشد سالانه اقتصاد چین طی 30 سال گذشته، حدود 9.52 درصد بوده که بالاترین رشد اقتصادی بلندمدت جهان است.

ب- جایگاه چین در تجارت جهانی

• چین بزرگترین صادرکننده دنیا و سومین وارد کننده دنیا است.
• صادرات چین در سال 2018، بیش از 2494 میلیارد دلار و واردات آن 2134 میلیارد دلار بوده است. یعنی تراز تجاری چین به اندازه 360 میلیارد دلار مثبت بوده است.

چین و آمریکا

• میزان تجارت چین و آمریکا در سال 2018، حدود 737 میلیارد دلار بوده است. صادرات چین به آمریکا 558 میلیارد دلار بوده که باعث ایجاد تراز مثبتی معادل 379 میلیارد دلار برای چین شده است.
  • عمده اقلام صادراتی چین به آمریکا ماشین­های الکتریکی، مبلمان و وسایل خواب، اسباب بازی و لوازم ورزشی و پلاستیک است.

چین و اروپا

• چین دومین شریک تجاری اتحادیه اروپا است.
  • میزان تجارت چین و اتحادیه اروپا در سال 2018 بیش از 600 میلیارد یورو بوده که در سال 2019 با حدود 10 درصد کاهش به حدود 560 میلیارد یورو کاهش یافته است.
  • میزان صادرات سالانه چین به اروپا حدود 360 میلیارد یورو و واردات از اروپا حدود 198 میلیارد یورو در سال 2019 بوده است.
  • طی 10 سال گذشته همیشه میزان صادرات چین به اروپا حدود 130 تا 180 میلیارد یورو بیش از واردات چین از اروپا بوده است.
  • عمده صادرات چین به اروپا محصولات الکتریکی و الکترونیکی مثل رایانه، تجهیزات تلفن، ماشین­های اداری و مانند آن است.

مازاد تجاری چین در سال 2019 حدود 420 میلیارد دلار بوده است. حجم بالای تجارت و صادرات چین با اروپا و آمریکا نشان می­دهد که هم این کشور توان تولید بالایی دارد و هم کالاهای تولیدی این کشور از کیفیت و استاندارد بالا برخوردار هستند.

چین و ایران؛

• براساس آمار سازمان توسعه و تجارت ایران، ایران در سال 2018، بیش از 21 میلیارد دلار به چین صادرات و بیش از 14 میلیارد دلار از این کشور واردات داشته است.
• عمده اقلام صادراتی ایران به چین مواد اولیه و نهاده­های مورد نیاز صنایع این کشور، نفت و مشتقات نفتی و محصولات پتروشیمی هستند.
• عمده اقلام وارداتی ایران از چین قطعات خودرو و قطعات صنعتی هستند.

ج- ریسک اعتباری و سیاسی چین؛

• نمره اعتباری و سیاسی چین توسط همه موسسات رتبه بندی اعتباری بسیار بالا برآورد شده است (A و A+). یعنی این کشور هم به لحاظ اقتصادی و هم سیاسی از ریسک بسیار پایینی برخوردار است.
• بدلیل امنیت بالای این کشور، چین اولین کشور جذب سرمایه خارجی است. سرمایه گذاری خارجی در چین در سال 2019 بیش از 137 میلیارد دلار بوده است.

د- تنوع سازی سبد قراردادها

باید در سبد تعهدات و مراودات بین المللی تجاری در دنیا، تنوع سازی کرد و چین از کشورهایی است که قابلیت تخصیص بخشی از منابع کشور در قالب مراودات با آن را دارد.

ه- چرا چین مهمتر از روسیه است

تفاوت چین و روسیه از دید ما در این است که ایران کالاهایی مانند محصولات نفتی و گازی دارد که چین به آنها نیاز دارد ولی روسیه نه تنها در تولید این کالاها خودکفا است بلکه مازاد تولید نیز دارد. در واقع، ایران و روسیه در بخش انرژی رقیب محسوب می­شوند نه شریک تجاری.

و- چین مازاد منابع زیادی برای سرمایه­گذاری دارد

• چین سومین کشور بزرگ تأمین کننده سرمایه گذاری مستقیم در سراسر دنیا است. آفریقا، اروپا و آسیا مهمترین اهداف سرمایه­گذاری چین هستند. سنگاپور، مالزی، اندونزی، لانوس و .. از مهمترین جذب­کنندگان سرمایه­گذاری چینی­ها هستند.
• سرمایه گذاری خارجی چین در سال 2019 بیش از 118 میلیارد دلار بوده است.
• براساس آخرین آمار منتشره بیش از 1080 میلیارد دلار از اوراق قرضه منتشره دولت آمریکا (حدود 16% کل اوراق دولت آمریکا) در اختیار چینی­ها است.

چین بدنبال آن است که مازاد منابع خود را در کشورهای مختلف سرمایه گذاری کند. در واقع، چین هم به دنبال تنوع بخشی به سبد سرمایه گذاری خود و کاهش حجم سرمایه گذاری در اوراق قرضه دولت آمریکا است. به همین دلیل، سرمایه گذاری چین در ایران آن هم به صورت مستقیم و نصب تجهیزات می­تواند ضامن روابط بلندمدت سیاسی اقتصادی بین دو کشور باشد.

ز- موقعیت جغرافیایی سیاسی چین

• مسیر دریایی و هم مسیر ریلی
• جاده ابریشم
• موقعیت سیاسی چین در دنیا (دارنده حق وتو در شورای امنیت)
• جایگاه ژئوپلیتیک ایران در اتصال غرب و شرق خاورمیانه است که ارزش ایران را از لحاظ حمل و نقل کالا و تبادل اقتصادی برای چین بالا می‌برد.

ح-  نیاز چین به منابع انرژی

• رشد بالای اقتصاد چین نیازمند تأمین منابع انرژی فراوان آن هم بصورت باثبات است.

و- آینده چین

• منبع عظیم نیروی انسانی؛ چین با جمعیتی حدود 1.4 میلیارد نفر 18.5 درصد جمعیت جهان را درخود جای داده است.
• براساس برآورد کارشناسان، طی چند سال آتی اقتصاد کشور چین از اقتصاد ایالات متحده پیشی خواهد گرفت.
• متوسط سن جمعیتی در چین 35 سال است که 65 درصد جمعیت کمتر از 60 سال هستند.
• اولین کشور دنیا در دارا بودن ذخایر ارزی خارجی با رقمی بالغ بر 1 هزار میلیارد دلار
• برنامه­های بلندپروازانه توسعه برای آینده این کشور در برنامه 2035 (مانند جاده ابریشم با رقم سرمایه گذاری 1000 میلیارد دلار که 65 کشور را در سه قاره به هم متصل می­کند)

مواردی که باید در تفاهم و قراردادهای بعدی بیشتر مورد توجه قرار گیرند

• امضای قراردادی بلندمدت برای تأمین نفت خام برای مصرف چین، ممکن است ما را تا مدت­ها خام فروش نگه دارد. لذا باید تدابیری در قرارداد اندیشید که در شرایط زمانی مناسب، امکان تنوع سازی در صادرات نفت خام به سمت صادرات فرآورده­های مختلفی نفتی وجود داشته باشد.
• باید توجه داشته که تعهدات متناسب باشند. چین باید برای خرید نفت پول نقد بپردازد که قیمت آن در دنیا مشخص است. ولی لزوما قیمت همه قراردادهای زیرساختی و توسعه­ای مشخص نیستند و امکان گران فروشی وجود دارد. علاوه بر این، باید چین وثایقی به اندازه کافی در قبال میزان طلب ایران در خصوص نفت داشته باشد و آن میزان بایددر قرارداد ثبت شود.
• بند 1 ضمیمه 1 مبهم است و باید شفاف­تر نوشته شود. ضمنا باید تصریح شود که چین به عنوان واردکننده ثابت "بخشی" از نفت خام ایران نه همه آن باشد.
• باید در تفام نامه و نیز در قراردادها به صراحت ذکر کرد که مفاد این تفاهم یا قرارداد نباید مغایر قانون اساسی باشد. بخصوص در بخش واگذاری اراضی برای توسعه و یا ایجاد مناطق ویژه خاص و یا توسعه میادین بالادستی نفت و گاز ذکر این شرایط ضروری است.

جمع بندی

1- این یک تفاهم نامه است و جنبه الزامی ندارد و در نهایت باید به تایید مجلس شورای اسلامی برسد.

2- این تفاهم نامه در شرایطی که منجر به خام فروشی نشود، مطابق با سیاست­های کلی اقتصاد مقاومتی هم هست؛

بند 12. افزایش قدرت مقاومت و کاهش آسیب‌پذیری اقتصاد کشور از طریق:

• توسعه‌ی پیوندهای راهبردی و گسترش همکاری و مشارکت با کشورهای منطقه و جهان بویژه همسایگان.
• استفاده از دیپلماسی در جهت حمایت از هدف‌های اقتصادی.
• استفاده از ظرفیت‌های سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای.

بند 13-  مقابله با ضربه پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طریق:

• انتخاب مشتریان راهبردی.

[1] Neumann, Anne, Sophia Rüster, and Christian von Hirschhausen. Long-term contracts in the natural gas industry: Literature survey and data on 426 contracts (1965-2014). No. 77. DIW Data Documentation, 2015.