گروه اقتصاد کلان بازارنیوز: سید مهدی میرحسینی، کارشناس مسائل اقتصادی در یادداشتی در خصوص لزوم توجه به انواع حکمرانی‌های موفق در طول تاریخ و درس گرفتن از آن‌ها برای کشورداری در دوره دولت سیزدهم، نوشت: در سلسله نوشتار تبیین شاخص‌های حکمرانی خوب در تاریخ حاکمیتی ایران، پس از بررسی وضعیت مؤلفه‌های حکمرانی در دوران پادشاهی کوروش هخامنشی، در این یادداشت، به بررسی الگوی حکمرانی و حکومت داری در دوران پادشاهی سلجوقیان با راهبری و سردمداری وزیر مدبر و قدرتمند، خواجه نظام الملک پرداخته می‌شود.

برای دستیابی به این مهم در یادداشت نخست ضمن معرفی خواجه نظام الملک به تبیین سیاست‌های خواجه نظام در پیاده سازی شاخص‌های حکمرانی خوب پرداخته می­ شود.

 

حکمرانی هخامنشی؛ تجربه موفق کشورداری برای رئیس جمهور منتخب

---

آنچه باید از خواجه نظام الملک بدانیم

خواجه نظام الملک طوسی در قرن پنجم نفس می‌کشید، اما صدای نفس هایش تا امروز به گوش می‌رسد و نمی‌توان آن را ناشنیده گذاشت. وزیری اندیشه ورز، دارای میدان فکری و تدبیر جهان شمول، حامی و پشتیبان اهل فکر و علم و هنر در دوره سلجوقیان بود. در واقع نیرومندی تفکر و اندیشه و تدبیر نظام الملک همراه با قدرت سلجوقیان و وسعت و دامنه و عمر حکومت آنان از یک طرف و امکان و امتداد نگاه مدبرانه و سیاست گذاری خواجه از سوی دیگر، دودمان سلجوقی به اوج قدرتمندی رسانید.

وی نخستین نماینده‌ی بزرگ سیاست نامه نویسی در دوره اسلامی تاریخ ایران بوده است و هم در عمل و هم در نظر، گام بزرگی برای تداوم اندیشه نوین آرمان خواهی عدالت محور در ترکیب و آمیختگی با واقع بینی سیاسی مبتنی بر شریعت اسلامی برداشته است؛ لذا بدون تردید، خواجه از شخصیت‌های برجسته در سیاست عملی و عمل سیاسی در تاریخ اسلام و ایران بوده است.

او ۲۹ سال سیاست درونی و بیرونی حکمرانی ایران را رقم زد. مطالعه و فهم زیست سیاسی خواجه، از جمله عوامل اصلی در ادراک چگونگی نقش آفرینی او در تاریخ حکمرانی ایران است. بنیانگذاری دانشگاه و مدارس نظافیه، خانقاه‌ها و بیمارستان ها، وی را به عنوان یکی از بزرگترین پیشگامان توسعه فرهنگی و اجتماعی بعد از حمله اعراب در تاریخ ایران جاودان کرد. به باور بسیاری از تاریخ پژوهان و پژوهشگران جامعه شناسی سیاسی، دوران خواجه، دوران دگرگونی و به هم آمیختگی اندیشه‌ها با نهاد‌های بستر ساز اجتماعی و سیاسی بوده است؛ به طوریکه این تحولات بنیادین، عظیم و بی وقفه‌ی نظام الملک، به تحکیم و اصلاح سازمان اداری، حاکمیت مردم نهاد منتج از این اصلاحات و بهبود شاخص‌های حکمرانی زمان سلجوقیان انجامید. خواجه نظام الملک، علاوه بر تدبیر و سیاست خردمندانه در عمل، با نگارش آثار فکری و علمی، همچون سیاست نامه (سیرالملوک) و وصایا، در آیین فرمانروایی و مملکت داری، تبار فکری ماندگاری بنا نهاد.

 

 

خواجه نظام الملک همبستگی بین دانش و قدرت حاکمیتی عدالت محور را مستقیم و دوسویه می‌دانست. به عبارت دیگر، وی ایجاد بستر حاکمیتی بهینه و موفقیت آمیز را در بکارگیری و بر مسند نشاندن متخصصین می‌دید و عملکرد حرفه­ای متخصصین را موجب خلق نظام حاکمیتی عدالت محور و قدرتمند می‌دانست. خواجه زمانی که به وزارت رسید، سعی کرد  نظامیه‌هایی ایجاد کند که هدف آن تربیت بوروکرات‌هایی برای اداره کشور باشد.

وی عقیده داشت دیوان سالاری با طایفه گری و قوم و خویش بازی سرسازگاری ندارد و همه امور مانند قانون نهادن، قضاوت، دادن مجوز، نظارت، سفارتخانه و خزانه داری نیاز به تخصص دارد.

این تخصص‌ها در زمان ایشان در نظامیه‌ها آموزش داده می‌شد. خواجه اعتقاد داشت دستگاه‌های دانش و همه متولیان این امر  می‌بایست در بعد طبیعی، پزشکی، مهندسی و به خصوص انسانی با سامانه دولت و حاکمیت ارتباط داشته باشند و آزمون‌های استخدامی استاندارد و گزینش از میان نخبگان را راه حل بحران‌های کشور می‌دانست. نظام الملک سعی کرد نخبگان را شناسایی کرده و در شبکه نظامیه‌هایی که از نیشابور تا بغداد پدید آورد، دیوان سالاران حرفه‌ای تربیت کند.

پایبندی به ادب، آداب و تشریفات حکمرانی

نظام الملک به این علت وزیر باشکوه و صاحب سبک در دوره میانه تاریخ ایران شد که توجه شگرفی به ادب، آداب، تشریفات حکمرانی و حفظ حرمت جایگاه‌ها داشت. او در ابتدای به قدرت رسیدن، همه جریان‌های فکری را با حفظ حرمت و پیاده سازی آداب حکمرانی مهار کرد. به سراغ خواجه عبدالله انصاری رفت و با ادب و احترام، او و مریدانش را مطیع دولت ساخت. همه جریان‌های اهل سنت، شیعه و عارفان را با گوش فرا دادن به خواسته هایشان و احترام به دیدگاهشان، مرید حاکمیت ساخت. او سفارت و سفیر را چشم و گوش دولت می‌دانست و سختگیری‌های زیادی به همراه برگزاری آزمون و ارزیابی اولیه و نظارت مستمر بر آن‌ها اعمال کرد.

خواجه معتقد بود هر امر حکومتی، دارای تشریفات، آداب و سنن مستحکمی است که نیاز به آموزش و تربیت دارد و از همه کارگزاران خود این را طلب می‌کرد. وی با ادب حکمرانی، امنیت و آبادانی را حاکم کرد. نظام الملک برای همه طبقات حاکمیتی، آداب حکومتی را در بسترِ گونه‌ای از اخلاق واقع گرای محافظه کار پیاده سازی کرد. اقدامات وی باعث شد نیرو‌های گریز از مرکز که ادعای حکمرانی داشتند، همه زیر چتر حاکمیت مطلقه دولت قرار گرفتند و بدین گونه امنیت و کارآمدی حاکم شد.

نحوه اجرای صحیح شیوه حکمرانی

در حکمرانی خواجه نظام الملک، آرمان‌ها و شعار‌ها جایی نداشت و با مطالعه سیر الملوک متوجه می‌شویم عقلانیت پیچیده‌ای برای نظام بخشی در امور کشور داری لازم است. وی عقیده داشت آنچه در حکومت داری اهمیت بنیادین دارد، نحوه اجرای صحیح نقش‌ها در شیوه حکمرانی است.

خواجه معتقد بود نظام‌های سیاسی مبتنی بر تفکرات شخصی، گرایش‌های یک سویه و غیر جهان شمول، مروج بی عدالتی و ظلم خواهند بود. از نظر خواجه  تا زمانی که دولت به وظیفه نان رسانی و برقراری امنیت و ایجاد آبادانی در کشور مشغول است دوام دارد، اما زمانیکه مال اندوز، زوگو، بی قاعده و غیر قابل پیش بینی شود، مردم احساس ظلم کرده و حکومت در آستانه فروپاشی قرار می‌گیرد.

حکمرانی باشکوه و قدرتمند به خزانه سرشار و امن برمی گردد، خزانه آباد به صنعتگران، کشاورزان و تاجرانی وابسته است که از روی رضایت و رغبت مالیات می‌دهند. مالیات دهنده‌های راضی نیز همه رفتارشان به دستگاه عدل و دادی است که در آن می‌توانند از جان و مال خویش دفاع کنند. این چرخه اگر وجود داشته باشد مشروعیت دولت و رضایت ملت را رقم می‌زند و در هر کجا متوقف شود، همه ارکان حاکمیتی را به سمت نابودی سوق می‌دهد.


منابع:

ابراهیمی، مختار و حیات داوودی، فاطمه، " تحلیل انتقادی گفتمان حکومت در سیاست نامه‌ی خواجه نظام الملک طوسی"، نشریه نثر پژوهی ادب فارسی، سال ۲۳، شماره ۴۸، ۱۳۹۹.

 

اسلامی، روح الله، " درس خواجه نظام‌الملک برای ما"، سرمقاله روزنامه دنیای اقتصاد، ۱۳۹۷

 

......... و خواجه سروی، غلامرضا، " تکنولوژی‌های قدرت در سیاست نامه خواجه نظام الملک"، فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست، سال اول، شماره ۴ (پیایی ۳۴)، ۱۳۹۲.

 

بهزادی، مرضیه، " اندیشه‌های سیاسی خواجه نظام الملک طوسی، فصلنامه جندی شاپور، سال دوم، شماره ۶، ۱۳۹۵.

 

پیرا، فاطمه، " جنسیت و قدرت در سیاست نامه خواجه نظام الملک"، مجله پژوهش زنان، دوره ۶، شماره ۳، ۱۳۸۷.

 

حاجی بابایی، محمدرضا و شهبندی، محمود، "ابعاد فساد از دیدگاه خواجه نظام الملک توسی"، فصلنامه سیاست، دوره ۴۲، شماره ۲، ۱۳۹۱.

 

خواجه نظام الملک، ابوعلی حسن طوسی، " سیرالملوک (سیاست نامه) "، زیر نظر احسان یارشاطر و به اهتمام هویبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷.

 

رضا دوست، سعید، " روزنامه ملکان (شیوه حکمرانی از نگاه خواجه نظام الملک طوسی) "، تهران: انتشارات نگاه معاصر، ۱۳۹۹.

 

سرافرازی، عباس، " تاثیر سیاست نامه (سیرالملوک) خواجه نظام الملک برساختار حکومت سلجوقی، مجله پژوهش‌های تاریخی تاریخی ایران و اسلام، شماره ۱۳، ۱۳۹۲.

 

محمد هاشمی، نجمه، " عدالت از دیدگاه خواجه نظام الملک طوسی با تاکید بر سیاست نامه"، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اراک، دانشکده علوم انسانی، ۱۳۹۵.

 

مشهدی، علی و غنی کله لو، ژاله، " ده فرمان مالی اسلامی؛ تاملی بربرخی قواعد واصول نظام مالی اسلامی براساس سیاست نامه نظام الملک"، دوفصلنامه ادبیات و پژوهش‌های میان رشته ای، سال دوم، شماره سوم، ۱۳۹۹.............، " تاملی بر انعکاس تاریخی مفاهیم و اصول حقوق اداری در سیاست نامه (سیرالملوک) خواجه نظام طوسی، فصلنامه پژوهش‌های نوین حقوق اداری، سال اول، شماره اول، ۱۳۹۸.

 

معینی، منصوره و همکاران، "اصول مدیریت براساس الگوی اسلامی-ایرانی با تکیه بر نظریات خواجه نظام الملک طوسی"، فصلنامه مدیریت اسلامی، سال ۲۳، شماره ۱، ۱۳۹۴

 

پایان پیام//