گروه اقتصاد کلان بازارنیوز: سید مهدی میرحسینی- کارشناس مسائل اقتصادی نوشت: در ادامه سری یادداشت های مربوط به تجربه های تاریخی اجرای حکمرانی خوب، در این یادداشت، بخش چهارم الگوی حکمرانی خواجه نظام الملک با بررسی مولفه های حقوقی- سازمانی الگوی حکمرانی وی ارایه می گردد.

• مشورت منصوبان و حاکمان در امور عمومی کشور

مشورت در امور عمومی، از مفاهیم سنتی در نظام سیاسی و اداری یک کشور است. خواجه نظام الملک یکی از فصول سیاست نامه را به این مهم اختصاص داده است و در فصل هجدهم سیاست نامه در جهت بیان دلایل مشورت عنوان می دارد که:

"مشارکت کردن در کارها از قوی رایی مرد باشد و از تمامی عقل و پیش بینی، چه هر کسی را دانشی باشد و هر یکی چیزی داند: یکی بیشتر داند و یکی کمتر و یکی دانشی و هرگز کار نبسته و نیازموده و یکی هم دانشی داند و هم کار بسته و تجربه ها کرده است".

لذا از نظر وی، در مرتبه نخست توجه به نظرات سایرین و مشورت نمودن با آن ها، حکایت از کمال عقل، تدبیر و کاردانی حاکم دارد. از سوی دیگر، حاکمان بایستی بر این امر واقف باشند که تخصص، تعهد و تجربه به عنوان عناصر ضروری در حکمرانی خوب، لزوماً در یک شخص قابل جمع نیست؛ لذا ضروری است که در انجام امور به مشورت با کسانی که دارای تجربه و تخصص کافی در زمینه مورد نیاز هستند، بپردازند. از دیدگاه وی، مقام والای پیامبر(ص) که برخوردار از علم و دانش مطلق و نیز آگاه به هر دو جهان و حال و گذشته و آینده هستند نیز مانع از مشورت خود با دیگران نبوده اند و خداوند نیز ایشان را به مشورت توصیه می نمایند.

خواجه ضمن تاکید بر نقش مشورت در نظام سیاسی کشور، گام را فراتر نهاده و مشورت نکردن در امور را نشانه استبداد و خود کامگی حاکم می خواند: "و مشورت ناکردن در کارها از ضعیف رایی باشد و چنین کس را خودکامه خوانند"

لذا به نظر می رسد دولت جدید بایستی با استناد به کلام الهی و سخن پیامبر اسلام، همواره این مهم را مورد توجه قرار دهد و از مشورت در راستای اعتلای امور عمومی و ارتقای سطح زندگی مردم دریغ نکند.

• شفافیت حاکمیتی

یکی از مفاهیم مهم در حوزه مولفه های حقوقی-سازمانی و شاخص های حکمرانی خوب، شفافیت است. شفافیت در تصمیم گیری های حاکمیتی و اجرای سیاست های عمومی، نااطمینانی را کاهش داده و نیز می تواند کمک به مهار فساد در مقامات کند.

نظام الملک معتقد است پادشاه بایستی در مقابل رعیت، نقاب و حجاب خود را کنار بگذارد تا مردم آزادانه و بدون هیچگونه محدودیتی با پادشاه در ارتباط باشند.

همچنین اگر منصوبان حکومتی اگاهی بر وجود شفافیت در نظام حکمرانی و ارتباط آزاد میان مردم و حاکم را داشته باشند، توانایی سو استفاده از اختیارات خویش و ظلم به مردم را نخواهند داشت. از نظر خواجه نظام، عدم وجود شفافیت در ساختار حکومت، مملکت را تباه می سازد.

شفافیت بایستی واقعی و اثرگذار باشد؛ یعنی اگر مولفه های لازم برای شفافیت مانند آگاهی بخشی به کارگزاران، گزارش دهی به مردم و تبیین دلایل تنبیه کارگزار وجود داشته باشد، این موارد باید منجر به پیشگیری از وقوع تخلف از سوی کارگزاران شود. اگر این امر تحقق نیابد، شفافیت اثرگذاری خود را از دست داده است.

خواجه نظام الملک در حکایت "دادرسی پادشاهان عجم" با اشاره به لزوم شفافیت در دادرسی، بیان می کند که ابتدا پادشاه بایستی خود در برابر قاضی در جایگاه خوانده قرار گیرد و در صورت گناهکار بودن ، قاضی بدون در نظر گرفتن مقام وی، از شخصی که به طرفیت پادشاه تظلم خواهی نموده است احقاق حق نماید. اگر حق شخص بر پادشاه اثبات گردد، بایستی دریافت حقوق کامل رعیت از پادشاه صورت پذیرد تا با این عمل، از وقوع تخلفات و سوء استفاده های کارگزاران از اختیارات خود پیشگیری شود و بدین صورت است که شفافیت در معنای واقعی خود تحقق می یابد.

• گوش فرا دادن به خواسته های مردم

شنیدن صدای مردم، یکی از مولفه های حکمرانی خوب محسوب می گردد. در تاریخ حقوق اداری انگلستان، این اصل سابقه تاریخی دارد و یکی از اصول عدالت طبیعی به شمار می آید. خواجه نظام با اشاره به مفهوم دادخواهی، با بیان عبارانی به اصل استماع اشاره می کند: "چاره نیست پادشاه را از آنکه هر هفته ای دو روزه به مظالم بنشیند و داد از بیدادگر بستاند و انصاف بدهد و سخن رعیت به گوش خویشتن بشنود بی واسطه ای". همچنین در بحث استماع، خواجه با اشاره به گران گوش بودن فرمانروا، به استماع ناقص اشاره می کند و بیان می دارد که بایستی در این موارد در جهت رفع نقصان موجود تدبیری اندیشه شود.

• تسریع در رسیدگی به امور مردم

امروزه اصل سرعت در پاسخگویی و رسیدگی به امور مردم یکی از مولفه های مهم حقوقی-سازمانی است که نشان دهنده ی کارآمدی اداری است. خواجه نظام در سیاست نامه به این اصل مهم اشاره دارد: "بندگان که به خدمت می ایستند، زحمت می کنند تا حاجت می افتد به هر وقت پرده انداختن و چون در حال پراکنده شوند، هم اندر وقت باز می آیند". مقصود از پرده انداختن اتمام زمان پاسخگویی به مراجعه کنندگان است. خواجه راه حل رفع این معضل را، مقرر نمودن زمانی مشخص برای مراجعه هر فرد برای رسیدگی به آمورش و جلوگیری از اتلاف وقت همگانی می داند. تفکری عمیق و هوشمندانه که در زمان خویش ابتکاری موثر و کارا بوده و تا به امروز همچنان چنین خط روندی در حال اجرا است. البته متاسفانه این امر در برخی سازمان  ها و ارکان حاکمیتی، به ابتدایی ترین و مبتذل ترین حالت ممکن اجرایی می شود.

جمع بندی

با مطالعه در زیست سیاسی خواجه نظام در می یابیم که این وزیر سرآمد و مدبر، با بیان و اجرای سیاست های رو به جلو و پیشران در مولفه های حقوقی-سازمانی در کشور، کنشی آگاه بخشانه به حاکمیت را در پیش گرفته و مشکلاتی که در نبود چنین مواردی ایجاد می شود را متذکر شده و با در نظر داشتن آسیب هایی که عدم رعایت مولفه های مورد نظر به بدنه سازماندهی اداری-حاکمیتی وارد می سازد و تاثیرات زیان باری که بر افراد عادی و کارگزاران دارد، تدابیر موثری برای تحقق این مهم را اندیشیده و اجرایی می کند.

به نظر می رسد دولت جدید می بایست در نظر داشته باشد که بدون ایجاد شفافیت حاکمیتی، هیچ گفتگوی سازنده ای بین شهروندان و حکومت در دوگانه ی دولت-ملت صورت نخواهد پذیرفت و فساد و سوء استفاده از قدرت می تواند بدون چالش و کوچکترین خطری به وقوع بپیوندد.

قهری است که باید بپذیریم خلا اساسی استماع خواسته ها و شنیدن صدای به حق مردم سال هاست در حاکمیت ایران وجود دارد و متاسفانه بوی بهبود ز اوضاع چنین وضعی شنیده نمی شود. شنیده نشدن و دیده نشدن مردم توسط حاکمیت، ابتدای سراشیبی اتمام روابط موثر بین حکومت و مردم خواهد بود و در نتیجه ی آن، شاهد آغاز حرکت بهمن ویرانگر تباهی و سقوط خواهیم بود.

ما در ابتدای ورود رئیس جمهور منتخب، به بالاترین ساختار قضایی کشور، حداقل به صورت ظاهری و رسانه ای، شاهد تسریع در جریان رسیدگی به پرونده های مردم بوده ایم. امید است که با نشستن در مسند بالاترین مقام اجرایی کشور نیز شاهد چنین عملکردی در رسیدگی به امور مردم و جریان بخشی به خواسته هایشان باشیم.

منابع

1. ابراهیمی، مختار و حیات داوودی، فاطمه، " تحلیل انتقادی گفتمان حکومت در سیاست نامه ی خواجه نظام الملک طوسی"، نشریه نثر پژوهی ادب فارسی، سال23، شماره 48، 1399.
2. اسلامی، روح الله،" درس خواجه نظام‌الملک برای ما"، سرمقاله روزنامه دنیای اقتصاد، 1397
3. .............................. و خواجه سروی، غلامرضا، " تکنولوژی های قدرت در سیاست نامه خواجه نظام الملک"، فصلنامه پژوهش های راهبردی سیاست، سال اول، شماره 4(پیایی34)، 1392.
4. بهزادی، مرضیه، " اندیشه های سیاسی خواجه نظام الملک طوسی، فصلنامه جندی شاپور، سال دوم، شماره 6، 1395.
5. پیرا، فاطمه، " جنسیت و قدرت در سیاست نامه خواجه نظام الملک"، مجله پژوهش زنان، دوره 6، شماره 3، 1387.
6. حاجی بابایی، محمدرضا و شهبندی، محمود، "ابعاد فساد از دیدگاه خواجه نظام الملک توسی"، فصلنامه سیاست، دوره 42، شماره 2، 1391.
7. خواجه نظام الملک، ابوعلی حسن طوسی، " سیرالملوک(سیاست نامه)"، زیر نظر احسان یارشاطر و به اهتمام هویبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347.
8. رضا دوست، سعید، " روزنامه ملکان (شیوه حکمرانی از نگاه خواجه نظام الملک طوسی)"، تهران: انتشارات نگاه معاصر، 1399.
9. سرافرازی، عباس، " تاثیر سیاست نامه(سیرالملوک) خواجه نظام الملک برساختار حکومت سلجوقی، مجله پژوهش های تاریخی تاریخی ایران و اسلام، شماره 13،1392.
10. محمد هاشمی، نجمه،" عدالت از دیدگاه خواجه نظام الملک طوسی با تاکید بر سیاست نامه"، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اراک، دانشکده علوم انسانی،1395.
11. مشهدی، علی و غنی کله لو، ژاله، " ده فرمان مالی اسلامی؛ تاملی بربرخی قواعد واصول نظام مالی اسلامی براساس سیاست نامه نظام الملک"، دوفصلنامه ادبیات و پژوهش های میان رشته ای، سال دوم، شماره سوم، 1399.
12. ..........................................، " تاملی بر انعکاس تاریخی مفاهیم و اصول حقوق اداری در سیاست نامه(سیرالملوک) خواجه نظام طوسی، فصلنامه پژوهش های نوین حقوق اداری، سال اول، شماره اول، 1398.
13. معینی، منصوره و همکاران، "اصول مدیریت براساس الگوی اسلامی-ایرانی با تکیه بر نظریات خواجه نظام الملک طوسی"، فصلنامه مدیریت اسلامی، سال 23، شماره1،1394

 پایان پیام//