آبخوانداری به معنای پخش سیلاب روی اراضی مستعد به منظور مهار سیل و تولید آب جدید از مسائل مهمی است که بعد از انقلاب اسلامی مورد توجه جدی قرار گرفته است و ایستگاه‌های تحقیقاتی آموزشی و ترویجی آبخوانداری و پخش سیلاب متعددی در مناطق مختلف ایران احداث شد که یکی از این ایستگاه ها، ایستگاه تحقیقاتی آموزشی ترویجی معصومیه قم است. درباره تاریخچه، دستاورد‌ها و نتایج این ایستگاه آبخوانداری و پخش سیلاب، گفتگوی تفصیلی با دکتر محمدمهدی فتاحی «مسئول ایستگاه آبخوانداری و پخش سیلاب معصومیه قم» انجام دادیم. مهمترین مواردی که دکتر فتاحی در این مصاحبه بدان اشاره کردند عبارت است از:

مهمترین مأموریت آبخوانداری تولید آب جدید و جلوگیری از هدر رفت آب به صورت سیل است.
تأسیس ایستگاه‌های تحقیقاتی آموزشی ترویجی آبخوانداری و پخش سیلاب در دهه ۷۰ توسط جهاد سازندگی در نقاط مختلف کشور آغاز شد.
ایستگاه آبخوانداری و پخش سیلاب معصومیه قم در سال ۱۳۷۶ احداث و در سال ۱۳۷۹ به بهره برداری رسید.
ایستگاه آبخوانداری معصومیه قم، ۲۰ هزار هکتار از حوزه آبخیز قم را تحت پوشش قرار داده است.
کشاورزان و روستاییان از احداث ایستگاه آبخوانداری و پخش سیلاب معصومیه رضایت کامل و صددرصد دارند.
قبل از احداث ایستگاه معصومیه سیل و خسارات مالی و جانی، چالش اصلی کشاورزان و جوامع محلی بود که بعد از احداث آن خسارات سیل مشاهده نشد.
اجرای عملیات آبخوانداری در ایستگاه معصومیه باعث شد قناتی که ۱۰ سال خشک شده بود، پرآب شود.
در اینجا نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با دکتر محمد مهدی فتاحی جلب می‌نماییم:

آقای دکتر فتاحی به عنوان اولین سوال بفرمایید آبخوانداری و پخش سیلاب به چه معناست و مهمترین مأموریت آبخوانداری چیست؟

فتاحی: آبخوانداری به فناوری پخش سیلاب روی آبخوان گفته می‌شود که می‌تواند نقمت سیل را به نعمت تبدیل کند و مبدع آبخوانداری به شیوه نوین در ایران دکتر کوثر است. انجام عملیات آبخوانداری از آنجا حائز اهمیت است که کشور ما در کمربند بیابانی و نیمه بیابانی واقع است و میزان بارندگی ایران یک سوم متوسط بارندگی دنیا است لازم است از آب باران به نحو درستی استفاده شود و اجازه نداد سیلاب‌ها از دسترس خارج شود و به هدر برود. در واقع مهمترین مأموریت آبخوانداری و پخش سیلاب، تولید آب و جلوگیری از هدر رفت آب به صورت سیلاب و هدایت آن به سفره‌های زیرزمینی است تا این سفره‌ها سیراب شود و بتواند مورد استفاده کشاورزان برای آبیاری محصولات کشاورزی واقع شود.

پیشینه و قدمت آبخوانداری و پخش سیلاب در دنیا و ایران چگونه است؟

فتاحی: اگر بخواهیم به پیشینه آبخوانداری اشاره کنیم قدمت و پیشینه آبخوانداری به صورت ابتدایی به چندهزار سال پیش می‌رسد در مصر در چند هزار سال پیش در کنار رود نیل، مصریان وقتی رودخانه سیلابی می‌شد سیلاب را به زمین‌های کشاورزی هدایت می‌کردند و آب سیلاب را مورد استفاده خود قرار می‌دادند. پخش سیلاب ابتدایی و استفاده از آن برای آبیاری مزارع، در کشور آمریکا، کانادا و بعضی کشور‌های آفریقایی دارای پیشینه چند هزار ساله است و در ایران آبیاری سیلابی در خراسان قدیم از ۷ هزار سال پیش انجام می‌شده است و در یزد، سیستان و بلوچستان، کرمان نیز آبیاری سیلابی و پخش سیلاب صورت گرفته است.

بعد از انقلاب اسلامی اولین ایستگاه پخش سیلاب و آبخوانداری در استان فارس و در منطقه گربایگان فسا توسط دکتر کوثر در دهه ۶۰ احداث شد و از دهه ۷۰ نهضت آبخوانداری و پخش سیلاب در کل ایران توسط وزارت جهاد سازندگی پیگیری شد و ایستگاه‌های آموزشی تحقیقاتی ترویجی آبخوانداری و پخش سیلاب در استان‌های مختلفی احداث شد. البته برای احداث این ایستگاه‌ها ۱۶۰ نقطه در کشور پیشنهاد شد، ولی در مجموع بعد از بررسی‌ها و مطالعات انجام شده، ۳۷ نقطه برای احداث ایستگاه‌های تحقیقاتی پخش سیلاب و آبخوانداری در استان‌های مختلف کشور انتخاب شد. در بعضی استان‌ها حدود ۷ ایستگاه و در بعضی استان‌های دیگر یک تا سه ایستگاه تأسیس شد. مثلا در استان خراسان بزرگ ۷ ایستگاه آبخوانداری و در یزد ۳ ایستگاه و در برخی استان‌های دیگر یک ایستگاه تحقیقاتی آبخوانداری تأسیس شد. یکی از این ایستگاه‌های تحقیقاتی آبخوانداری و پخش سیلاب، ایستگاه آبخوانداری و پخش سیلاب معصومیه قم است که بر روی رودخانه‌های طغرود که یکی از رودخانه‌های طغیانی استان قم است احداث شد که آثار و دستاورد‌های بسیار خوبی را در طی این سال‌ها داشته است. رودخانه طغرود از زیرشاخه‌های رودخانه قره چای است که در استان همدان قرار دارد و بعد از گذشتن از استان مرکزی و ساوه وارد قم می‌شود.

ایستگاه آبخوانداری معصومیه قم در چه سالی احداث شد و موقعیت جغرافیایی آن چگونه است؟

فتاحی: ایستگاه آبخوانداری و پخش سیلاب معصومیه در سال ۱۳۷۶ تاسیس شد و در سال ۱۳۷۹ به بهره برداری رسید و اولین آبگیری در این سال انجام شد. ایستگاه معصومیه به لحاظ مکانی حدفاصل جعفرآباد و دولت آباد و نزدیک به اتوبان قم و ساوه ساخته شده است که در صورتی که این اتوبان از مسیر دیگری عبور می‌کرد، می‌توانست تا صد هکتار دیگر به مساحت ایستگاه آبخوانداری اضافه شود. دشت جعفرآباد قم، قطب کشاورزی استان قم است و محصولات مختلف مثل جو، گندم، کلزا، صیفی جات در این منطقه کشت می‌شود و انجام پروژه آبخوانداری و پخش سیلاب، در افزایش تولید کشاورزی در این منطقه نقش موثری داشته است.

از همین پرونده بیشتر بخوانید:

این ایستگاه تحقیقاتی چند هکتار است و چه میزان اراضی را تحت پوشش و تأثیر خود دارد؟

فتاحی: ایستگاه تحقیقاتی آبخوانداری معصومیه قم دارای حدود ۱۷۰ هکتار است و حوزه آبخیزی که این ایستگاه تحقیقاتی در آن قرار دارد حدود ۵۰ هزار هکتار است. همچنین ۲۰ هزار هکتار مساحتی است که این ایستگاه آبخوانداری و پخش سیلاب دارای تاثیر مستقیم و غیرمستقیم است و توانسته است هم سیل را کنترل کند و هم با هدایت رواناب به سفره‌های آب زیرزمینی، باعث آبدهی بیشتر قنوات و چاه‌های منطقه شود.

ایستگاه تحقیقاتی آبخوانداری قم تا چه میزان توانسته است د ر ترسالی موثر باشد و جلوی سیلاب‌های مخرب را بگیرد؟

فتاحی: ایستگاه تحقیقاتی آبخوانداری معصومیه قم در طی ۲۰ سال توانسته سیلاب‌های فراوانی را کنترل کند و از وارد آمدن خسارات به کشاورزان و روستاییان جلوگیری کند. این ایستگاه بستگی به سال‌های ترسالی و خشکسالی، آبگیری‌های متفاوتی داشته است مثلا در سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ این ایستگاه بخاطر ترسالی‌های آن سال، چند بار آبگیری شد.

قبل از احداث ایستگاه آبخوانداری و پخش سیلاب معصومیه، روستاییان و کشاورزان همیشه مشکل سیل داشتند مثلا در سال‌های ۶۸، ۷۱ و ۷۵ سیلاب شدیدی در این منطقه اتفاق می‌افتد و اراضی کشاورزی، منازل و تاسیسات مختلف این منطقه را نابود و تخریب می‌کند و حتی این سیلاب‌ها تلفات انسانی نیز داشته است. ولی از زمانی که ایستگاه آبخوانداری و پخش سیلاب معصومیه در استان قم احداث شد این خسارات به حداقل ممکن رسیده است و کشاورزان و روستاییان و جوامع محلی بخاطر این مساله، رضایت کامل دارند؛ لذا کشاورزان و روستاییان و جوامع محلی بخاطر خدمات مهمی که این ایستگاه داشته است رضایت صددرصد دارند و آن‌ها تأثیرات این ایستگاه را بخوبی مشاهده کردند؛ زیرا که قبل از احداث این ایستگاه، آن‌ها همیشه نگران این بودند که سیل بیاید و اراضی کشاورزی زیر آب برود و همه محصولات کشاورزی و دامی آن‌ها نابود شود و از دست برود.

احداث ایستگاه آبخوانداری و پخش سیلاب معصومیه چه نتایج و دستاورد‌هایی در تولید آب جدید در منطقه داشته است؟

فتاحی: احداث ایستگاه آبخوانداری معصومیه قم باعث شده است که سطح ایستابی چاه‌ها بالا بیاید و حتی تا ۲۰ تا ۳۰ متر آب چاه‌های این منطقه به خاطر این ایستگاه بالا بیاید علاوه بر تأثیر کمی، تأثیر کیفی نیز توانسته داشته باشد و کیفیت آب چاه‌ها بهبود یافته و شوری آن کمتر شده است. نکته قابل توجه آنکه تأثیر ایستگاه آبخوانداری معصومیه قم روی قنوات بوده است به طوری که به گفته یکی از مسئولین باغات آستانه مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها، ایستگاه آبخوانداری و پخش سیلاب معصومیه باعث شده قناتی که حدود ده سال خشک شده بود و یک قطره آب از آن عبور نمی‌کرد، با بارندگی‌های فرودین ۱۳۹۸ دوباره احیاء شود که عکس و فیلم احیای این قنات با سیلاب‌های سال ۱۳۹۸ موجود است.

/تسنیم