«تراز تجاری» (Balance of trade) یکی از مفاهیم مهم اقتصادی است که وضعیت اقتصادی یک کشور را می‌توان براساس آن توصیف کرد. معنای تراز تجاری آن است که با کسر میزان واردات یک کشور از صادرات آن، بتوان دریافت که آن کشور، بیشتر صادر کننده بوده است یا وارد کننده؟ بطور حتم کشور‌های صادرکننده، درآمد بیشتر و وضعیت بهتری نسبت به کشور‌های وارد کننده دارند و از مازاد درآمد صادراتی خود می‌توانند برای اموری همچون سرمایه‌گذاری در تاسیسات زیربنایی استفاده کنند.

علاوه بر تراز تجاری، شرکای اصلی تجاری نیز برای هر کشوری بسیار اهمیت دارند. منظور از شرکای اصلی، کشور‌هایی هستند که بیشترین صادرات به این کشور‌ها صورت می‌پذیرد و بیشترین واردات نیز از آن مبدا آن کشور‌ها انجام می‌گیرد. بطور معمول کشور‌ها تلاش دارند تا شرکای تجاری اصلی خود را حفظ کرده و روابط سیاسی و اقتصادی خود با آن کشور‌ها را گسترش دهند. میزان شراکت تجاری با کشورها، همواره اهمیت بسیار زیادی دارد و کاهش و افزایش چشمگیر در شراکت ها، برای کشور‌ها بسیار مهم است. بطور مثال میزان بالای شراکت تجاری آمریکا و چین نشان می‌دهد که به رغم اختلافات جدی سیاسی میان این دو کشور؛ اما هر دو کشور ناچارند به دلیل شراکت بالای تجاری، در نبرد‌های تجاری و سیاسی با یکدیگر، با احتیاط رفتار کنند؛ زیرا حجم بالای شراکت تجاری میان این دو کشور، در صورت برهم خوردن، تبعات بسیار زیادی برای هر دو کشور می‌تواند داشته باشد.

تحریم‌ها و فشار‌های سیاسی برای برهم زدن تراز تجاری کشور‌ها و ضربه زدن به میزان صادرات و وادرات میان دو کشور، یکی از اقداماتی است که در زمان جدال‌های سیاسی از آن به عنوان یک ابزار جهت تحت فشار قرار دادن کشور‌ها استفاده می‌شود. تحریم‌های ایران و فشار بر شرکای تجاری اصلی ایران در جهان، یکی از شیوه‌هایی بوده است که آمریکا از آن برای ضربه به اقتصاد ایران استفاده کرده است. آمار‌ها نشان می‌دهند که بزرگترین ضربه در این میان، به شرکای تجاری غربی و شرقی ایران خورده است و کشور‌های همسایه، همچنان شرکای تجاری مهم ایران باقی مانده‌اند.

شرکای سال ۱۳۹۷؛ وقتی که شرقی‌ها پیشتاز بودند

به گزارش آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران و براساس ارزش دلاری، در سال ۱۳۹۷، هشت کشور چین، امارات متحده عربی، هند، ترکیه، آلمان، سوییس و کره جنوبی عمده‌ترین صادرکنندگان کالا به ایران بوده‌اند. اگرچه ارزش صادرات چین و امارات، تفاوت محسوس و عمده‌ای با ارزش صادرات سایر کشور‌ها داشته است. جالب آنجا است که در ادامه این فهرست می‌توان نام کشور‌های اروپایی نظیر هلند، ایتالیا، فرانسه و انگلستان را هم در جمع صادرکنندگان کالا به ایران دید. در مقابل ایران بیش از هر کشور دیگری، به کشور‌های چین، عراق، امارات متحده عربی، افغانستان، کره جنوبی، ترکیه، هند و پاکستان، کالا صادر کرده است. در میزان صادرات، اما فاصله دو کشور اول و دوم یعنی چین و عراق، چندان محسوس نیست و می‌توان هر دو کشور را جزو شرکای عمده صادراتی ایران در نظر آورد.

این آمار‌ها گویای آن هستند که چین، با فاصله مهمترین شریک صادراتی ایران در این سال‌ها است و کشور‌هایی همچون امارات، هند، ترکیه و کره جنوبی نیز دیگر شرکای مهم تجاری ایران محسوب می‌شوند. در عین حال تراز ایران در مقابل عراق بسیار مثبت بوده است و ما توانسته بودیم بازار خوبی را در عراق به دست آوریم. نکته مهم دیگر آن است که تجارت با امارات متحده عربی به معنای آن نبوده است که این کشور تولید کننده کالا یا مصرف کننده آن بوده است. امارات متحده عربی در واقعی یک دروازه تجاری برای صادرات کالا از ایران و واردات به آن بوده است و بسیاری از کالا‌ها با واسطه امارات متحده عربی میان ایران و جهان مبادله می‌شوند. نکته قابل توجه دیگر در این آمارها، حضور کره‌جنوبی و کشور‌های غربی به عنوان طرف‌های تجاری ایران تا پیش از گسترده شدن تحریم‌ها است.

شرکای سال ۱۴۰۰، وقتی که سر غرب بی‌کلاه ماند

بررسی آمار‌های صادرات و واردات در سال‌های ۱۳۹۹ و چهارماهه اول ۱۴۰۰ تغییراتی را در شرکای تجاری ایران نشان می‌دهند. این آمار‌ها نشان می‌دهند که برخلاف سال ۱۳۹۷، اگرچه همچنان چین، مهمترین شریک تجاری صادراتی ایران است، اما از میزان صادرات ایران به کره‌جنوبی بسیار کاسته شده است و رتبه کره‌جنوبی به عنوان یک شریک تجاری مهم، به شدت تنزل پیدا کرده است. در مقابل می‌توان دید که دو کشور افغانستان و مالزی، تبدیل به شرکای مهم تجاری ایران شده‌اند و صادرات ایران به این کشورها، مهمتر از گذشته شده است. عراق و امارات نیز همچنان دو شریک مهم تجاری ایران برای صادرات تلقی می‌شوند و جمهوری آذربایجان نیز نقش برجسته‌تری نسبت به گذشته یافته است.

در مقابل و در بخش واردات نیز می‌بینیم چین، امارات و ترکیه، سه کشور عمده‌ای هستند که به ایران کالا صادر می‌کنند. در میان شرکای تجاری غربی، اما بیش از هر کشور دیگری آلمان و سوئیس با ایران تبادل تجاری دارند. تبادلی که باعث شده است تا آلمان در سال ۱۳۹۹ تبدیل به پنجمین کشور صادر کننده کالا به ایران شود. آنچه که این جداول به ما نشان می‌دهد، آن است که برخی از کشور‌ها همچون کره جنوبی، بر اثر تحریم‌های یکجانبه آمریکا بیش از دیگر کشور‌ها ضرر کرده‌اند و از میزان تجارت آن‌ها به ایران، بسیار کاسته شده است و در مقابل کشور‌هایی همچون چین، امارات و ترکیه، توانسته‌اند با حذف این رقبا، حضور بیشتری در بازار ایران پیدا کنند. این آمار زمانی بیشتر معنا پیدا می‌کند که بدانیم کره‌جنوبی در سال ۱۳۹۶ چهارمین مقصد صادراتی و سومین مبدا واردات کالا به ایران بوده است. کشور آلمان نیز جایگاه جذاب خود به عنوان یک صادر کننده کالا به ایران را تا حد قابل توجهی از دست داده است.

در مجموع آن چه که اهمیت دارد، نقش کشور‌های همسایه، در بازار صادرات و واردات ایران است. این یک واقعیت انکارناپذیر است که تحریم‌ها باعث شده‌اند تا کشور‌های همسایه، جای خالی کشور‌هایی نظیر آلمان و کره جنوبی را پر کرده و اهمیت بیشتری را نسبت به این کشور‌ها پیدا کنند. در عین حال طبق آمارها، هم واردات و هم صادرات ایران در سال ۱۳۹۹، نسبت به سال ۱۳۹۷، کاهش چشمگیری پیدا کرده است. کاهشی که بایستی با برنامه‌ریزی و تلاش بیش از پیش، جبران گردد.

/ایرنا