گروه اقتصاد کلان بازارنیوز: سید مهدی میرحسینی- کارشناس مسائل اقتصادی طی یادداشتی برای بازارنیوز نوشت: در یادداشت هفته گذشته در چارچوب تبیین چگونگی حکمرانی قائم مقام فراهانی به دو مورد رویکردهای وی به شرح زیر پرداخت شد:

• اصلاح ارتباط میان ارکان قدرت و مطلق زدایی از قدرت سیاسی نهاد حاکمیت؛
• تکیه بر بینش و عمل نخبگان داخلی و عدم اعتماد کاذب به دول خارجی؛

در ادامه و به منظور تکمیل چگونگی عملکرد حکمرانی صدراعظم باهوش و صاحب اندیشه ی سلسله ی قاجار یعنی قائم مقام فراهانی سایر مؤلفه­های اثرگذار بر حکمرانی وی ارایه می­گردد.

سیاست های قائم مقام در پیاده سازی شاخص های حکمرانی خوب

1. اصلاح و رسیدگی به امور مالی و مالیاتی کارگزاران و مردم

قانون مند شدن وضع خزانه ی کشور و سیستم نوبت دهی دریافت ها و پرداخت های دولت، کار بزرگ و ارزشمندی بود که قائم مقام برای نیل به آن و جلوگیری از افراط و تفریط دست اندرکاران و تقویت میزان نقدینگی دولت انجام داد و تنظیم قانون مالی و مالیاتی را اولویت برنامه های خویش قرار داد و بدون هرگونه چشم پوشی و غفلت، مانع پرداخت های حقوق های گزاف به شاه و اطرافیان او شد. اجرای این تصمیم و اقدام قائم مقام کار چندان ساده ای نبود. شاه زادگان و افراد دیگری که سال ها در ناز و نعمت غیر موجه و ناحق غرق بودند و محدودیتی برای هزینه ی غیرضروری خود نداشتند، اکنون به صورت ناخواسته با تعدیل خواسته های خویش مواجه بودند. جدیت میرزا ابوالقاسم در تحقق این منظور و تغییر ساختار و سازمان امور اقتصادی و دارایی ایران، درباریان را آشفته کرد و خواب راحت را از چشمان شان ربود.

همچنین از نظر قائم مقام، نحوه دریافت مالیات، چگونگی مصرف آن، جمع آوری مالیات، ماموران مالیاتی و زمان های دریافت مالیات ها اصول مهمی بود که باید مطابق ضوابط و معیارهای مشخص و مدون رسیدگی شود. حال آن که در دوره قاجار و به ویژه در این برهه از زمان، خبری از قوانین مرتبط با این موضوع نبود و حساسیت کارهای مالیاتی ایجاب می کرد که قائم مقام کار دریافت ها و پرداخت های مالی و مالیاتی را براساس نظم و قانون تعیین و تدوین نماید.

اما یکی از موارد مشابه در تاریخ مالیاتی ایران که متاسفانه در شرایط امروز کشور نیز به وضوح و پر رنگ دیده می شود، این بود که در زمان قائم مقام، درباریان و مقربان دستگاه حکومت مالیات نمی دادند و بیشترین فشار آن بر گردن انسان های فقیر و کم درآمد جامعه بود و  در صورتی که قادر به پرداخت آن نمی شدند، تحت تعقیب قرار می گرفتند و اذیت و آزار می شدند.

داستان تراژیک و غم انگیز  بودجه سوزی که امروز نیز شاهد این شرایط اسف بار برای نزدیکان اقتصادی دولت ها در کشور بوده و هستیم؛ نظر کرده ها و نور چشمانی که مستحق ترین افراد در پرداخت مالیات هستند و کارتل های قدرت سیاسی-اقتصادی، دیوار بتنی امن و غیر قابل نفوذی به دور آن ها کشیدند و مصون از پرداخت مالیات های به حق شدند و از طرف دیگر، اقشار کم درآمد جامعه که تنها منابع تزریق پول به بودجه عمومی کشور شده اند و تحت شدیدترین فشارهای اقتصادی روزگار می گذرانند.

2. سازمان دهی وضع نیروهای نظامی با تکیه بر قابلیت های داخلی

مهم ترین انگیزه ای که عباس میرزا و قائم مقام را بر آن داشت تا درصدد اصلاح ساختار ارتش ایران، دستیابی به مراکز تولید سلاح های روز و ساخت کارخانه های اسلحه سازی و تقویت و تجهیز قوای نظامی با تکیه بر بینش و قابلیت های داخلی در ایران برآیند، شکست های مستمر ایران از روس ها بود. تجهیزات نظامی ارتش روس، تخصص نیروهای نظامی آن کشور و آگاهی از تاکتیک های نظامی و فنون رزمی سپاه دشمن به اندازه ای بود که در کم ترین زمان بر نظامیان ایران پیروز می شدند. قائم مقام هم در زمان عباس میرزا و فتح علی شاه و هم دوران محمدشاه، برای اصلاح وضع قوای نظامی ایران و روزآمد نمودن فعالیت های سربازان و افزایش توان دفاعی کشور کوشش فراوانی کرد و برای تجهیز نیروهای پیاده نظام، سواره نظام و توپخانه همت گماشت. او با اقدامات خود تا حدودی اعتبار ارتش ایران را افزایش داد.

3. تفکیک وظایف دولت و سلطنت و کاهش محدوده اختیارات مطلق حاکم

قائم مقام با تعریفی که از مفهوم حاکمیت در آن زمانه وجود داشت، سعی می کرد در نقش پادشاه و اختیارات او تغییراتی ایجاد کند و فضا را به سمت ایجاد محدودیت در اختیارات مطلق سلطان و برقراری نظم مشخص در وظایف دولت و سلطنت سوق دهد. او کوشید از همان ابتدای صدارتش، به شیوه معمول در دولت های فرنگی، مرز روشنی بین سلطنت و دولت برقرار سازد. او در این هدف، پیشرفت امر دولت-ملت از یک سو و در عین حال تقویت حرمت مقام سلطنت را از طرف دیگر دنبال می کرد.

در موضوع کاهش محدوده ی اختیارات مطلق سلطان، قائم مقام تلاش کرد با قدرت اجرایی خود در بستری از شایسته سالاری، به جای زد و بندهای سیاسی، رسم و آئین تباه کننده ی ارادت به پادشاه که عادت ایرانیان شده بود را براندازد. رسم و آئینی که به موجب آن کارگزاران حکومتی می پنداشتند اگر اقتدار و اختیار مطلق سلطانی نباشد، عده ای باید همیشه از منصب و عزت و نعمت محروم باشند و همواره یک سلسله مشغول ریاست باشند و اگر تفضل و احسان ظل الله ایجاب کرد، ذلیلی را عزیز کند و غنی را فقیر سازد تا همه به این امید به درگاه او بشتابند و به جای ریاست، خدمت کنند.  وی می دانست خلق این تفکر و اختیارات مطلق پادشاه، در اثر کنش افراد نالایقی ایجاد می شود که برای دستیابی به منافع بیشتر، تمایل به اطاعت محض را در خود و سلطان پرورش می دهند. او کوشید تا این رسم و آیین را براندازد و در امر سلطنت، دولت و ملت، حساب و کتابی برقرار سازد. این اندیشه گرچه با مزاج شاه استبداد پرور و درباریان زمانه سازگار نمی آمد اما پایه های اساسی برنامه دولت قائم مقام را تشکیل می داد.

نتیجه گیری

ایران اسلامی در همه اعصار و قرون عزت، سربلندی، مجد و عظمت خود را مدیون کسانی است که یکه و تنها در برابر سیل بدخواهان داخلی و خارجی چه آنان که دانسته و چه آنان که ندانسته آب به آسیاب دشمن می ریختند، ایستادگی کرده و برای خوشی چند روزه ی دنیا و چند صباحی حکومت و سروری بر مردم، آرمان ها و ارزش های خود را به فراموشی نسپرده اند و در راستای اعتلای کشور از جان خویش گذشته و فداکاری ها کرده اند و حاضر نبودند کمترین امتیازی که موجب وابستگی و نفوذ بیگانگان در کشور می شود را به آنان بدهند.

به درستی که در برهه ای از زمان اگر وجود چنین شخصیت هایی لایق، کاردان و باشهامتی نبود، شاید وضعیت کشور ما این گونه که الان هست نمی بود و بر همه سیاستمداران، دولت­ مردان و کسانی که دستی در اداره جامعه دارند این نکته روشن است که اگر زمانی نیاز به حرکت در خلاف جریان زمانه است باید چنین کرد و از فرصت های اندک برای انجام کارهایی بزرگ می توان سود جست و نباید به بهانه هایی از جمله کمبود وقت، کوتاه بودن دوره مسئولیت و... کارهای اساسی و زیربنایی را به ورطه فراموشی سپرد.

میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی از جمله صدراعظم هایی بود که با توجه به کوتاه بودن دوران صدارت خویش اقدامات شایسته و قابل توجهی انجام دادند و دیگران نیز می توانند همانند ایشان بوده و عمل نمایند. به امید روزی که همه ایرانیان، قدرشناس زحمات کسانی باشند که قائم مقام گونه تمامی توان خود را در طبق اخلاص گذاشته و برای سعادت و سرافرازی میهن عزیزمان تلاش کنند.

منابع و مآخذ

1. ایرج پور، محمدابراهیم،" شخصیت قائم مقام فراهانی در کلام سیاحان"، فصلنامه علمی-تخصصی دُر دُری، سال چهارم، شماره دوازدهم، 1393.
2. برزآبادی فراهانی، مجتبی، " زندگی و افکار قائم مقام فراهانی"، تهران: نشر اوستا فراهانی، 1380.
3. پیری، موسی و گلی آسیک، مجتبی، " بررسی ویژگی های شاخص آثار قائم مقام فراهانی"، فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی، شماره4،1394.
4. رضاقلی والا، علی، "جامعه شناسی نخبه کشی؛ قائم مقام/امیرکبیر/مصدق"، تهران: نشر نی، 1389.
5. سمنانی، پناهی، "قائم مقام فراهانی(چهره درخشان ادب و سیاست)، تهران: نشر ندا، 1376.
6. عسکرانی، محمدرضا،" تحلیل مولفه های تاریخی آثار میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی"، پژوهشنامه تمدن ایرانی، سال اول، شماره دوم، 1397.
7. فلسفی، بهرام، "قائم مقام در آینه زمان: شرح زندگانی سیاسی، خصوصی و ادبی میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی"، تهران:نشر ادیب، 1383.
8. یکرنگیان، حسین، "سرنوشت ایران: زندگانی سیاسی و ادبی قائم مقام فراهانی"، نشر بی تا، 1334.

پایان پیام//