گروه اقتصاد کلان بازارنیوز: سید مهدی میرحسینی، کارشناس مسائل اقتصادی در یادداشتی برای بازارنیوز نوشت: در ادامه سلسله نوشتار تبیین شاخص های حکمرانی خوب در تاریخ حاکمیتی ایران، پس از بررسی مولفه های حکمرانی در دوران کوروش هخامنشی، خواجه نظام الملک و قائم مقام فراهانی، در چند یادداشت آتی، به بررسی الگوی کشورداری صدراعظم تجدد خواه و مروج اندیشه نوین حکمرانی در ایران یعنی میرزا تقی خان امیرکبیر پرداخته می شود.

اهمیت امیرکبیر در تاریخ حکمرانی ایران به سبب لیاقت، اقدامات بزرگ و اصلاحات بنیادین و همه جانبه ای بود که در پی ریزی اندیشه و فرهنگ نوین ایران، توسعه فرهنگ سیاسی، اصلاحات اداری، رفع مناقشات و بحران های اقتصادی-مالی و اصلاح اوضاع نابسامان ارتش انجام داد.

آنچه که باید از امیرکبیر و دوران صدارتش بدانید

میرزا تقی خان امیرکبیر، بزرگمرد تاریخ بیداری ایران را باید بنیان گذار اندیشه ی ترقی و اصلاحات بنیادین در ایران به شمار آورد. زندگی و رشد امیرکبیر در دستگاه قائم مقام فراهانی که بازوی اجرایی عباس میرزا در امر اصلاحات بود، تاثیر بسیاری در شکل دهی مبانی فکری وی داشت. دوران صدارت امیر، آبستن حوادث کوچک و بزرگ بوده است. میرزا تقی خان وارث وضعی کاملاً نامساعد و مملو از مشکلات و موانع برای خدمت و کار بود. موقعی که وی مصدر امور قرار گرفت، همه چیز و همه جای ممکلت را فساد فراگرفته بود.

کادر هیئت حاکمه به صورت غیر قابل اصلاحی در فساد غوطه ور بود. جنوب و شمال مثل موم در دست انگلیس و روس قرار داشت. دربار چیزی بیش از آلت بی اراده ای در دست بیگانگان نبود. ارتش به صورت سازمانی برای سرکوبی و آزردگی مردم درآمده بود. نیروی دریایی که در آن تاریخ برای کشورهای مجاور دریاها نقش حیات و مرگ را داشت، اصلاً در ایران وجود خارجی نداشت.

صنعت در سطح کشورهای پیشرفته ی آن روز دنیا، ابدا در ایران به چشم نمی خورد و صنایع دستی مختصری هم که بود در مقابل هجوم و حمله ی سیل مصنوعات کشورهای مترقی، رو به ورشکستگی می رفت. کشاورزی و دامداری به همان وضع قرون وسطایی باقی مانده بود. علم و ادب و هنر مخصوصاً علومی که به تازگی در غرب رواج پیدا کرده بود، کفر و الحاد به شمار می رفت. در عوض، بازار رشوه، دزدی، تجاوز، تعدی و زورگویی بسیار رواج داشت. القاب پرطمطراق و عناوین پر زرق و برق که حاکی از روح تنمر و تفکر عده ای مغرور بود، در میان طبقه بالا و هزار فامیل دست به دست می گشت.

در چنین وضعیتی، امیرکبیر کشور را به دست گرفت و  شروع به اصلاحات دو جناح داخلی و خارجی کرد. امیرکبیر در طول دوران صدارت اعظمیِ سه سال و دو ماهه ی خویش، با مبادرت ورزیدن به اقدامات ذیل، سعی در خلق ایرانی نوین و پیشرفته و ایجاد تحول در تعامل موثر، سازنده و کارای دوگانه ی دولت-ملت نمود.

برقراری امنیت داخلی، جلوگیری از تنزل پول ملی، برقراری عدالت مالیاتی، اصلاح نظام حکمرانی، تقویت قوای نظامی ایران، اتخاذ رویه ای برای خدمت سربازی (بنیچه)، استخدام خبرگان نظامی اتریش و ایتالیا، تاسیس قورخانه (کارخانه های اسلحه سازی)، بنیان گذاری دیوان عدالت و کنترل محاکم شرع، مبارزه با رشوه خواری، تحولات حوزه پزشکی با آبله کوبی همگانی و تاسیس نخستین مریض خانه دولتی، تعیین خفیه نویسان و ایجاد دستگاه خبررسانی در سفارت خانه های خارجی، تجدید نظر در انتصابات دولتی، تاسیس دارالفنون،  احیاء روزنامه، ترجمه و نشر کتب حوزه مهندسی و طب، اعزام محصلان به اروپا و استخدام معلمان اروپایی و  استخدام استادان فنی از انگلستان، فرمان آزادی استخراج معدن، تاسیس کارخانه، تحول در حوزه کشاورزی و زراعت با رواج کشت محصولات کشاورزی تازه (نظیر پنبه)، سامان دادن به امور گمرکی کشور، ایجاد بستری برای شکیبایی دینی در برابر اقلیت های دینی و مذهبی، جلوگیری از گسترش نفوذ روسیه، جلوگیری از بسط نفوذ انگلیس در خلیج فارس و جلوگیری از سو استفاده ی افراد از مصونیت سیاسی اتباع فرنگی، همه و همه کنش­‌گری سیاست مدارانه و اقدامات میهن پرستانه ی امیرکبیر بود که با جان و دل در راه انجام آن کوشید.

متاسفانه ادامه مسیر اصلاحات و دگرگونی­های امیر با قتل ناجوانمردانه ی وی ناتمام ماند و روند نوسازی و توسعه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران به سرنوشت غم انگیزی دچار گشت.

سیاست های امیرکبیر در پیاده سازی شاخص های حکمرانی خوب

1. اصلاح نظامی مالی کشور و برقراری عدالت مالیاتی

سیاست امیرکبیر در اصلاح نظامی مالی کشور و برقراری عدالت مالیاتی بر دو رکن اصلی استوار بود:

رکن اول، تعدیل دخل و خرج دولت و کشور بود. بدین منظور هیاتی از مستوفیان را تحت نظر میرزا یوسف مستوفی الممالک گماشت که صورت درستی از وضع بودجه ی مملکت تنظیم نماید.  این هیات پس از رسیدگی­های لازم، کمبود عایدات را نسبت به هزینه های مستمر، یک میلیون تومان تشخیص داد.

پس از تهیه صورت بودجه، امیرکبیر برای خاتمه دادن به بحران مالی و متوازن ساختن عایدات خزانه دستور داد از حقوق تمام کسانی که از خزانه ی دولت مواجب یا مقرری داشتند، به تناسب کاسته شود و این عمل را از حقوق خود گرفته تا کوچکترین مستخدمین اجرا نمود. علاوه بر آن، مستمری­های فوق العاده سنگین، امتیازات انحصاری ویژه شاهزادگان، علما، سادات و صاحبان قدرت و نفوذ را قطع کرد. امیر جهت تعدیل بودجه دولت، حتی از حقوق شاه کاست و در این کار شیوه قائم مقام را در پیش گرفت و  برای خود شاه، مقرری ماهانه در حدود 2000 تومان تعیین نمود.

رکن دوم، جمع آوری عایدات غیر قابل وصول و برقراری عدالت مالیاتی بود. مشکل مملکت در زمان امیر همچون مشکل امروز کشور ما، عدم وصول مالیات­ صاحبان کارتل های قدرتمند سیاسی- اقتصادی بود. امیرکبیر مالیات عقب افتاده حکام ولایات و خوانین محلی را که با سو استفاده از ناتوانی دولت در ایام فترت، تعهد مالی خود را ادا نکرده بودند، وصول کرد. به هر کجا محصل مالیاتی فرستاد که به حساب آن رسیدگی کرده، وجه باقی مانده را معین سازد و وصول نماید.

همچنین از دیگر نوآوری های امیر در نظم مالیاتی، تجدیدنظر در بهای زمین های آباد و تعیین مالیات آن ها براساس میزان محصول زمان بود.  امیر زمین های مزروع را از نو مورد ارزشیابی قرار داد. زیرا آخرین بار 80 سال پیش از امیر، اراضی ارزشیابی شده بودند و از آن زمان تا بدان روز تغییر فاحشی در قیمت زمین و دیگر اموال منقول رخ داده بود.

اینچنین بود که منتفذین همچون سنوات گذشته با سیطریه قدرتمند خود، یا از پرداخت مالیات سر باز می زدند و یا مالیات بسیار کمی می پرداختند؛ این درحالی بود که مشاغل کم درآمد، مسئولیت تغذیه صندوق مالیاتی کشور را به عهده داشتند که هم منجر به نابودی کسب و کار و معیشت آن ها می شد و هم خزانه از این بابت همیشه خالی می ماند. ورود امیر به این حوزه، عرصه را بر خواص مورد عنایت دربار تنگ کرد و نظام مالی و مالیاتی کشور را با دگرگونی بنیادین و بهبودی نسبی روبرو کرد.

کنش امیرکبیر در حوزه نظام مالی، آن چیزی است که امروزه نیاز مبرم حکمرانی کشور در جهت جلوگیری از غارت بیت المال محسوب می شود. تضعیف و از بین بردن صندوق رانت گروه های مختلف در لایه های آشکار و پنهان حاکمیت، موجب آزاد سازی پول های کنز شده در مرداب های مالی و مالیاتی و گردش جریان پولی در کشور در بین صنوف مختلف خواهد شد که بالطبع پیامدهای مثبتی در بهبود وضعیت  شاخصه های اصلی اقتصادی ایران خواهد داشت.

منابع و مآخذ

1. آدمیت، فریدون، "امیرکبیر و ایران"، تهران: انتشارات خوارزمی، چاپ چهارم، 1354.
2. اطهری، سیدحسین،" تحلیل گفتمانی اصلاحات امیرکبیر در متون منتخب روزنامه وقایع اتفاقیه"، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال هشتم، شماره سوم، 1392.
3. اقبال آشتیانی، عباس، "میرزا تقی خان امیرکبیر"، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1340.
4. امامی خویی، محمدتقی، " کانون های تغذیه فکری امیرکبیر"، مجله مسکویه، سال دوم، شماره 6، 1386
5. جوادی یگانه، محمدرضا و جوادی، ریحانه،" استدلال های مخالفان اصلاحات امیرکبیر از منظر انتخاب عقلانی"، نشریه جستارهای تاریخی، سال چهارم، شماره اول، 1392.
6. رضاقلی والا، علی،" جامعه شناسی نخبه کشی"، تهران: نشر نی، 1377.
7. سعیدیان، غلامحسین، حجتی نسب، مرتضی، لطفیان، الهام، " بررسی پیدایی و رشد نظام نوین اداری در بستر اصلاحات عصر ناصری(از امیرکبیر تا پایان صدارت سپهسالار)، مجله مسکویه، سال دوم، شماره 8، 1387
8. محمدی آیین، شهرزاد،" بررسی و تحلیل اصلاحات امیرکبیر از دیدگاه سیاحان و کارگزاران خارجی"، دوفصلنامه پارسه، سال 17، شماره 28،1396.
9. مرتضایی فرد، محمود، بیگدلی، علی، علی صوفی، علیرضا، " تحولات اصلاحات قضایی در دوره امیرکبیر و سپهسالار"، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال بیستم، شماره 59،1397
10. مصدق رشتی، علی اصغر و سیدین لشکریانی، فاطمه،" "، مجله مسکویه، سال دوم، شماره 7، 1386.
11. مکی، حسین،" میرزاتقی خان امیرکبیر"، تهران: انتشارات ایران، 1366.
12. منصوربخت، قباد،" نخستین دریافت های ایرانیان از تمدن جدید و تاثیر نظری و عملی آن در الگوی نوسازی امیرکبیر"، نشریه تاریخ، شماره 5/59، 1387.
13. هاشمی رفسنجانی، علی اکبر، " امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار"، تهران: انتشارات فراهانی، 1346.

پایان پیام//