گروه اقتصاد کلان بازارنیوز: سید مهدی میرحسینی- کارشناس مسائل اقتصادی، در یادداشتی برای بازارنیوز نوشت: در ادامه سلسله مباحث مربوط به الگوهای تاریخی حکمرانی خوب در ایران، در این یادداشت به بررسی سایر مؤلفه­ های حکمرانی خوب مورد استفاده میرزا تقی خان امیرکبیر پرداخته می­ شود.

1. اصلاح نظامی مالی کشور و برقراری عدالت مالیاتی

این اقدام میرزا تقی خان امیر کبیر در یادداشت قبلی به تفصیل بیان شد؛

2. حمایت از تولید و اقتصاد ملی

محور سیاست امیر در اقتصاد، حمایت از تولید ملی بود. جوهر اندیشه ی اقتصادی ایشان این بود که صنعت داخلی ترقی یافته و صادرات افزایش یابد و بازار کالای فرنگی محدود شود. قبل از امیر، اساس اقتصاد بازرگانی خارجی ما بر آزادی تجارت قرار گرفته بود اما این وضع زاده ی طبیعی اقتصاد ایران نبود، بلکه شکست سیاسی نظام سرمایه داری انگلیس و  روس آن را بر ما تحمیل کرده بود. ارقام اصلی تجارت ما را واردات و صادرات به 3 کشور انگلیس، روسیه و عثمانی تشکیل می داد اما از نظر کیفیت و کمیت، تعادل هماهنگی وجود نداشت. امیرکبیر توانست با برقراری یک سازماندهی قدرتمند و مبتنی بر شفافیت و نظارت، جلوی این واردات بی رویه را بگیرد. امیر در امر تجارت، از بازرگانی داخلی حمایت نمود و بر میزان صادرات ایران افزود و آزادی واردات غیرضرور را محدود ساخت. تیمچه ی امیر را به عنوان مجمع بازرگانان راه انداخت و تجارت را رونقی بسیار داد.

در بحث حمایت از تولیدات داخلی، در مقابل شال های کشمیری به تولید شال در ایران پرداخت که به شال امیرکبیر معروف شد و اطلس دوزی و مخمل دوزی های امیری را نیز در کارگاه های داخلی راه اندازی کرد.  امیر به حمایت از کشاورزان ایرانی پرداخت و کاشت نیشکر را در خوزستان و مازندران رواج داد. دستور ساخت چندین سد بر روی رودخانه های مهم با طراحی مهندسین خارجی و اجرای نیروهای ایرانی را صادر کرد. انحصار صیادی و شیلات شمال را از چنگ روس ها خارج ساخت و معیشت ماهیگیران مناطق ساحلی ایران را رونق بخشید. درباره معادن، امیر به کشف معادن همت گماشت و به حمایت از معدن داران ایرانی پرداخت. هر معدن را از زمان کشف تا 5 سال از مالیات معاف کرد. وی به استخدام استادان معدن شناس پرداخت و مجمع الصنایعی از مصنوعات ایرانی را پدید آورد و به نمایشگاهی در لندن فرستاد.

اخبار مرتبط:

تجربه‌های تاریخی موفق ایران در الگوی حکمرانی/ الگوی کشورداری امیرکبیر

3. مبارزه با فساد مالی

امیر در دوران صدارت خود به مبارزه با یکی از بزرگترین آسیب های اجتماعی یعنی رشوه خواری پرداختند. رشوه خواری به صورت مفهوم بنیادین مدنی درآمده بود که از شاه مملکت تا سردمدار محله به آن خو گرفته بودند. در آن دوران اشکال رشوه خواری به جزئیاتی شامل پیشکش، مداخل، سیورسات و جعاله تقسیم می گردید. وزیران و بزرگان قوم پیشکش می دادند و می گرفتند، دیوانیان مداخل داشتند، لشکریان سیورسات می بردند و فقیهان کلاه شرعی بر سر نهاده، رشوه را جعاله می نامیدند اما فصل مشترک همه ی آن ها، دزدی طبقه حاکم از جیب مردم و بیت المال بود.

امیر با دو راهبرد استراتژیک به مبارزه با رشوه خواری و فساد پرداخت:

نخست با نفوذ ناپذیری و پاکدامنی خودش و دوم با تدوین سیاست­های دارای الزام اجرایی قوی؛ امیر برای اجرای درست سیاست های قانونی ضد رشوه خواری خود، ابتدا به اصلاح زیر ساخت ها و بزنگاه های تحریک کننده پرداخت. لذا معین کرد که مواجب دیوانی و سپاهی بی کم و کاست سر ماه برسد؛ زیرا تنگدستی را یکی از عناصر فلسفه دریافت "مداخل" و یکی از انگیزه های رشوه خواری می دانست و معتقد بود سرباز گرسنه و دیوانی مواجب نرسیده، قانون چرا بشناسد؟

سپس به دنبال آن، فرمان دولت به حکام ولایات و مباشرات مالیه و سرکردگان لشکر را مبنی بر اینکه آئین رشوه و سیورسات در مملکت منسوخ گردید، صادر کرد. حاکم خطا پیشه، عزل شده و مورد بازخواست قرار می گرفت. مباشر و محصل مالیه کج رو نیز در دیوانخانه عدالت به محاکمه کشیده می شد. آنچه که بی حساب و کتاب گرفته شده بود به اجبار قانون مسترد می شد و علاوه بر آن، به جریمه های قضایی و مالی سنگین محکوم می شدند. سپاهیان به دادگاه نظامی فراخوانده شده و سیاست برخورد با آن ها سخت تر می بود. فقیه رشوه خوار از کسوت روحانیت عزل می گردید و کلاه بر سرش گذاشته و در شهر می چرخاندند و کوس رسوایی او در کل شهر زده می شد.

یکی از مهم ترین اقدامات امیرکبیر در اجرای این سیاست ها این بود که اعلام داشت حتما مردم از قوانین ضدفساد و ضد رشوه ی وضع شده آگاه شوند و برای هوشیار گشتن ملت از خوب و بد کارها، گزارش ها در روزنامه انتشار یابد و مردم بدانند که فرد خاطی و نابکار به کیفر می رسد و درستکار پاداش می گیرد.

4. ایجاد دستگاه نظام مند خبررسانی و خفیه نویسی

در دولت امیر، دستگاه خبر رسانی و خفیه نویسی سازماندهی شده ی نسبتاً وسیع و منظم ایجاد شد. امیر مفتشان زیادی گماشته بود که گزارش های منظمی از آنچه که در شهرها و ولایات و دستگاه دیوانی و لشکری و حتی سفارتخانه های خارجی اتفاق می افتاد، مستقیم برای او می فرستادند. دستگاه خبر رسانی امیر در 3 جهت اصلی فعالیت می کرد:

• خبرگیری از وضع ولایات و کردار ماموران دیوانی و لشکری، بویژه در امر منع رشوه گیری و سیورسات و جلوگیری از تعدی مالیاتی و دستبرد به حقوق طبقه روستایی؛
• گزارش وقایع شهری خاصه از لحاظ نظم و امنیت عمومی؛
• مراقبت و کنترل فعالیت سفارتخانه های خارجی در تهران؛

منابع و مآخذ

1. آدمیت، فریدون، "امیرکبیر و ایران"، تهران: انتشارات خوارزمی، چاپ چهارم، 1354.
2. اطهری، سیدحسین،" تحلیل گفتمانی اصلاحات امیرکبیر در متون منتخب روزنامه وقایع اتفاقیه"، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال هشتم، شماره سوم، 1392.
3. اقبال آشتیانی، عباس، "میرزا تقی خان امیرکبیر"، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1340.
4. امامی خویی، محمدتقی، " کانون های تغذیه فکری امیرکبیر"، مجله مسکویه، سال دوم، شماره 6، 1386
5. جوادی یگانه، محمدرضا و جوادی، ریحانه،" استدلال های مخالفان اصلاحات امیرکبیر از منظر انتخاب عقلانی"، نشریه جستارهای تاریخی، سال چهارم، شماره اول، 1392.
6. رضاقلی والا، علی،" جامعه شناسی نخبه کشی"، تهران: نشر نی، 1377.
7. سعیدیان، غلامحسین، حجتی نسب، مرتضی، لطفیان، الهام، " بررسی پیدایی و رشد نظام نوین اداری در بستر اصلاحات عصر ناصری(از امیرکبیر تا پایان صدارت سپهسالار)، مجله مسکویه، سال دوم، شماره 8، 1387
8. محمدی آیین، شهرزاد،" بررسی و تحلیل اصلاحات امیرکبیر از دیدگاه سیاحان و کارگزاران خارجی"، دوفصلنامه پارسه، سال 17، شماره 28،1396.
9. مرتضایی فرد، محمود، بیگدلی، علی، علی صوفی، علیرضا، " تحولات اصلاحات قضایی در دوره امیرکبیر و سپهسالار"، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال بیستم، شماره 59،1397
10. مصدق رشتی، علی اصغر و سیدین لشکریانی، فاطمه،" "، مجله مسکویه، سال دوم، شماره 7، 1386.
11. مکی، حسین،" میرزاتقی خان امیرکبیر"، تهران: انتشارات ایران، 1366.
12. منصوربخت، قباد،" نخستین دریافت های ایرانیان از تمدن جدید و تاثیر نظری و عملی آن در الگوی نوسازی امیرکبیر"، نشریه تاریخ، شماره 5/59، 1387.
13. هاشمی رفسنجانی، علی اکبر، " امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار"، تهران: انتشارات فراهانی، 1346.

پایان پیام//