گروه بین الملل بازارنیوز- فاطمه چراغلو (کارشناس اقتصادی)؛ ترکمنستان، کشوری با حدود 6 میلیون نفر جمعیت و 488 هزارکیلومتر مربع وسعت در شمال شرقی ایران است که به واسطه مرز مشترکی نزدیک به 1000 کیلومتر، دروازه ورود زمینی ایران به منطقه آسیای مرکزی محسوب می شود. این کشور، به رغم جمعیت نسبتا اندک، از نظر بازار مصرف و مبادلات تجاری برای بخش هایی از اقتصاد ایران دارای اهمیت ویژه است.

علاوه بر آن، موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی ترکمنستان، هم برای ایران و هم رقبای منطقه ای و فرامنطقه ای ایران جالب توجه است. ترکمستان، با توجه به حضور جمعیت قابل توجهی از ایرانیان ترکمن در مجاورت مرز مشترک دو کشور، از نظر فرهنگی و اجتماعی نیز دارای اهمیت مضاعفی است و همچنین  به عنوان یک بازار مصرفی، دارای ظرفیت های فراوانی است.

پیوستگی سرزمینی، نیازهای ژئوپلیتیک و جایگاه ایران به عنوان پل ارتباطی و محدودیت­های مرزهای آبی و محصور بودن ترکمنستان زمینه­‌های همکار مناسبی بین دو کشور ایران و ترکمنستان را به وجود آورده است. با توجه به ویژگی های اقتصادی ترکمنستان و همچنین ظرفیت­های اقتصاد ایران، در این یادداشت به مروری بر وضعیت همکاری های اقتصادی ایران و ترکمنستان پرداخته می شود. 

الف) مقایسه مهم­ترین شاخص‌­های کلان اقتصادی ایران و ترکمنستان

نمودار 1 در چهار بخش جداگانه، رشد اقتصادی، تورم، تولید و جمعیت به مقایسه عملکرد ایران و ترکمنستان پرداخته است. مهم­ترین نکات این مقایسه عبارت است از:

• میزان تولید در ایران (بر اساس ارزش دلار) نسبت به ترکمنستان از ابتدای سال 2000 همواره درحال افزایش بوده به طوریکه در سال  2012  به اوج رشد خود رسیده است، پس از آن به روند نوسانی و در سال 2021 به رشد قابل ملاحظه ای دست یافته است. در مقابل کشور ترکمنستان  روند رو به کاهش داشته است.
• از نظر جمعیتی، در طول بازه زمانی ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۲، جمعیت ایران همواره در حال افزایش بوده است. بر اساس نمودار جمعیت ترکمنستان روند ثابتی داشته است. به طور کلی، جمعیت ترکمنستان حدود ۷ درصد از جمعیت ایران را در بر می‌گیرد.
• با توجه به عدم دسترسی به داده­های شاخص تورم در کشور ترکمنستان نمودار زیر نمایانگر روند تورم ایران در سال­های ذکر شده می­باشد. قابل ذکر است میزان تورم ایران در ابتدای سال 2000 تا 2006 تا حدودی روند ثابت و پس از آن روند نوسانی داشته است. این موضوع از سال 2017 با واگرایی همراه بوده است. از مهم ترین دلایل این واگرایی شوک های ارزی متعدد رخ داده در اقتصاد ایران است.
• رشد اقتصادی در ایران نسبت به ترکمستان همواره روند نوسانی (افزایشی ـ کاهشی) داشته است. این در حالی است که تا قبل از سال 2018 نرخ رشد ترکمنستان ثابت و کاهشی بوده است و بعد از آن با واگرایی همراه بوده است. ولی به دلیل شروع کرونا در این کشور و جهان شاهد کند شدن رشد اقتصادی دو کشور بودیم.

نمودار 1. مقایسه مهم ترین متغیرهای کلان اقتصادی ایران و ترکمنستان

منبع: یافته های تحقیق بر اساس داده های بانک جهانی

ب) بررسی عملکرد تجاری خارجی ایران و ترکمنستان

نمودار 2 نشان دهنده وضعیت تجارت بین ایران و ترکمنستان (صادرات و واردات) است.

نمودار 2. وضعیت تجارت خارجی ایران و ترکمنستان

منبع: گمرک جمهوری اسلامی ایران

نمودار فوق نشان می‌­دهد که واردات ایران از ترکمنستان از سال 1399 تا 1400 روند رو به رشدی داشته و از سال 1400 تا 1401 روتد تقریبا نزولی را طی کرده است. به طور کلی واردات طی دو سال گذشته و با روی کار آمدن دولت سیزدهم روند نوسانی داشته است. به گونه‌ای که میزان آن در پایان سال 1401 به حدود 30 میلیون دلار رسیده است. روند صادرات ایران به ترکمنستان نیز از سال 1399 تا پایان سال 1401 افزایشی بوده است؛ به طوری که از حدود  150 میلیون  دلار در سال 1399  به حدود  460 میلیون دلار در پایان سال 1401  رسیده است.

طبق گزارش تارنمای trademap ، سهم ترکمنستان از صادرات و واردات  ایران در سال 2021 در حدود 0.1 درصد است. این در حالی است که در همان سال 2021، سهم ایران از صادرات ترکمنستان در حدود  1.06 درصد و واردات ترکمنستان در حدود 7.31 درصد است. بنابراین وضعیت کلی تجارت خارجی ایران و ترکمنستان  نشان دهنده  وابستگی ترکمنستان به واردات از ایران است. مهمترین دلیل گسترش روابط اقتصادی و وابستگی ترکمنستان از صادرات ایران،  نیاز ترکمنستان  به منابع انرژی و محصولات کشاورزی ایران بوده است.

ج)خنثی سازی تحریم ­ها از طریق  استفاده حداکثری از ظرفیت اقتصادی بین دو کشور

دو کشور همسایه ایران و ترکمنستان، با داشتن ظرفیت های فراوان اقتصادی و فرهنگی می توانند با دیپلماسی اقتصادی و هم افزایی در حوزه های مختلف در گسترش روابط تجاری در منطقه حرف اول را بزنند. تهران و عشق آباد ظرفیت‌های خوبی برای تقویت تعاملات و تعمیق روابط دو جانبه در خصوص رفع تحریم­‌های غرب دارند.

در چنین شرایطی دیپلماسی اقتصادی ایران ­و ترکمنستان با افزایش سرمایه گذاری­‌های خارجی و هم افزایی اقتصادی در حوزه های مختلف سبب  توسعه و گسترش روابط اقتصادی و تجاری دو کشور و در نهایت منجر به خنثی­سازی تحریم­ها شود.

ایران در بین کشورهای حوزه اوراسیا بعد از روسیه بیشتر حجم مبادلات تجاری را با ترکمنستان دارد. خط راه‌آهن تاجان- مشهد- سرخس، لوله گاز ۱۳۹ میلیون دلاری کورپیه-کردکوی در غرب ترکمنستان و سد دوستی ۱۶۷ میلیون دلاری در جنوب این کشور، خط انتقال برق بلخان‌آباد- علی‌آباد و چندین پروژه دیگر مانند گسترش برنامه ارتباطی فیبر نوری، ساخت انبارهای بزرگ و سایر پروژه‌ها در مرو و پالایشگاه ترکمن‌باشی، ساخت ترمینال گاز مایع، ساخت اتوبان مثال‌هایی از گسترش روابط دو جانبه دو کشور است.

به طور کلی ظرفیت‌های زیادی در مناسبات ایران و ترکمنستان وجود دارد:

• گسترش حمل‌ونقل، ترانزیت و راه اندازی مسیر خط آهن
• توسعه زیر ساخت­‌های انتقال گاز از شبکه جنوبی ایران
• اجرای طرح معاوضه و مبادله انرژی (برق و گاز) بین دو کشور
• اتصال راه‌­های ارتباطی از طریق اجرای طرح راه جاده راه ابریشمی
• توسعه همکاری در زمینه کشاورزی
• احداث بازارچه­‌های مرزی بین دو کشور
• گشایش شعبه بانکی در عشق آباد
• برگزاری نمایشگاه‌­های اختصاصی تجاری

و دیگر موارد وجود دارد که ایران و ترکمنستان در آنها منافع مشترک دارند و کار روی آن­ها می‌تواند رویکرد دو کشور را به یکدیگر نزدیک نموده و سطح تهدیدات و فشارهای متقابل دو طرف علیه یکدیگر را کاهش دهد.

د) نکته پایانی

موقعیت سرزمینی جمهوری‌های آسیای مرکزی و وجود منابع طبیعی سرشار آن‌ها، موجب توجه خاص ایران به کشوری مانند ترکمنستان و قرارگیری روابط دو کشور روی ریل توسعه تجارت شده است. در سال­های گذشته دهها پروژه صنعتی در ترکمنستان ساخته یا در حال ساخت با کمک ایران بوده است.

موقعیت سرزمینی ایران و استقرار ان در مسیر شاهرگ های ترانزیتی شرق به غرب و شمال - جنوب خصوصا با توجه به تحولات فعلی قفقاز، درگیری‌های نظامی روسیه و اوکراین، از کار افتادن شاخه شمالی کریدور شمال - جنوب عبوری از روسیه به واسطه تحریم های غربی برگ برنده ای را در خصوص ترانزیت با همسایگان شمالی و خصوصا جمهوری‌های آسیای مرکزی محصور در خشکی را دارا است.

به همین منظور بدیهی است مغتنم شمردن این فرصت و مدیریت صحیح به جهت رفع و خنثی­سازی تحریم­های غرب برای گسترش روابط ترانزیتی  با این کشورها از جمله ترکمنستان باید در اولویت دیپلماسی اقتصادی کشور قرار گیرد که لازمه آن توسعه و نوسازی ناوگان حمل و نقل، گسترش خطوط ریلی و شبکه‌های جاده ای است.

هم چنین لازم است دولت با توسل به دیپلماسی فعال اقتصادی برای حل و فصل مشکلات کنونی تجار ایرانی در مراودات اقتصادی با ترکمنستان مانند عدم وصول مطالبات، مشکلات نقل و انتقال پولی، بازارهای مرزی، نبود تسهیلات بانکی و صدور ویزا برای بازرگانان ایرانی اقدام کرده و زمینه حضور پررنگ تر بخش خصوصی در بازارهای ترکمنستان را تسهیل کند.

پایان پیام//