بـا توجـه بـه اهمیـت و نقـش تأمیـن مالـی در رونـد توسـعه یافتگی صنعــت کشــور، در ایــن گــزارش تلاش شــده اســت وضعیــت و رونــد اعطـای تسهیلات اعطایـی شـبکه بانکـی بـر اسـاس گروه هـای مختلـف بانکــی و بــه تفکیــک عقــود اسلامی طــی ســال‌های ۱۳۹۳ تــا پایــان خــرداد ۱۳۹۸ بررســی و تحلیــل شــود.
گروه بورس،بانک وبیمه بازارنیوز: نظـام بانکـی در تأمیـن نیـاز مالـی بخش هـای مختلـف اقتصــاد از جایــگاه ویــژه ای برخــوردار اســت و به رغــم تنگناهــای اعتبــاری شــبکه بانکــی، مجمــوع ســهم بخش هــای تولیــدی شــامل کشــاورزی، صنعــت و معــدن، مســکن و ســاختمان از کل تسهیلات پرداختــی بــه بخشهــای اقتصــادی طــی شــش ماهه اول ســال ۱۳۹۸ معــادل ۴۷ درصــد بــوده اســت کــه نشــان از توجــه ویــژه شــبکه بانکــی بـه حمایـت از تولیـد دارد. در ایـن راسـتا، بانکهـا تسهیلات موردنیـاز مشـتریان را در چهارچـوب قراردادهـا و معاملات اسـامی تنظیـم و در اختیــار آنــان قــرار می‌دهنــد کــه بــر اســاس تقســیم بندی بانــک مرکــزی در ۱۱ دســته بندی تحــت عنــوان قراردادهــای مشــارکتی و غیرمشــارکتی قــرار می‌گیرنــد. عقــود مشــارکتی شــامل مشــارکت مدنــی، مشــارکت حقوقــی، و مضاربــه، و عقــود غیرمشــارکتی شــامل قرض الحســنه، سـرمایه گذاری مسـتقیم، و همچنیـن عقـودی بـا بـازده ثابـت یـا عقـود مبادلـه ای (فـروش اقسـاطی، جعالـه، اجـاره بـه شـرط تملیـک، سـلف، اسـتصناع) اسـت کـه نـرخ سـود تسهیلات در قالـب آنهـا نـرخ ثابتـی دارد. بـا توجـه بـه اهمیـت و نقـش تأمیـن مالـی در رونـد توسـعه یافتگی صنعــت کشــور، در ایــن گــزارش تلاش شــده اســت وضعیــت و رونــد اعطـای تسهیلات اعطایـی شـبکه بانکـی بـر اسـاس گروه هـای مختلـف بانکــی و بــه تفکیــک عقــود اسلامی طــی ســال‌های ۱۳۹۳ تــا پایــان خــرداد ۱۳۹۸ بررســی و تحلیــل شــود.
۱-وضعیــت تسهیلات اعطایــی بانکهــا و موسسـات اعتبـاری غیربانکـی
آمــار به دســت آمده از بانــک مرکــزی نشــان می‌دهــد تسهیلات اعطایــی بانک هــا و موسســات اعتبــاری غیربانکــی بــه بخــش غیردولتــی از ۶۲۴۱ هــزار میلیــارد ریــال در ســال ۱۳۹۳ بــا نــرخ رشــد متوســط سالانه ۱۷ درصــد بــه ۱۳٬۳۳۶ هــزار میلیــارد ریــال در پایــان ســه ماهه اول ۱۳۹۸ بــا ســهم ۷۹٫۳ درصــدی از کل تســهیالت اعطایــی (بخــش دولتــی و غیردولتــی) رســیده اســت کــه در مقایسـه بـا دوره مشـابه سـال قبـل (۸۰ درصد) ۰٫۷ واحــد درصــد افزایــش داشــته اســت. وضعیــت تسهیلات اعطایــی بــر اســاس طبقه بنــدی بانک هــا نشــان می‌دهــد تسهیلات اعطایــی بانک هــای تجــاری دولتــی بــا ۲۶٫۲ درصـد رشـد نسـبت بـه سـال ۱۳۹۶ بـه ۲۱۶۱ هــزار میلیــارد ریــال در ســال ۱۳۹۸ رســیده اســت. همچنیــن طــی دوره مشــابه، مانــده تسهیلات اعطایــی بانک هــای تخصصــی بــا ۱۶٫۲ درصــد رشــد بــه ۲۷۶۶ هــزار میلیــارد ریــال و بانک هــای غیردولتــی و موسســات اعتبــاری غیربانکــی بــا رشــد ۲۵ درصــدی بــه ۸۴۰۹٫۳ هــزار میلیــارد ریــال رســیده اســت. بررســی‌ها نشــان می‌دهــد طــی دوره مــورد مطالعــه، بانک هــای خصوصــی همــواره بیشــترین ســهم را در اعطــای تسهیلات نظــام بانکــی بــه خــود اختصــاص داده انــد. ایــن در حالــی اســت کــه در پایــان ســه ماهه اول ۱۳۹۸، ســهم ایــن گــروه از بانک هــا بــه ۶۳ درصــد رســیده اســت و بعــد از آن بانک هــای تخصصــی ســهم ۲۱ درصــدی در تسهیلات دهی کشــور داشــته اند و در نهایــت بانک هــای تجــاری ســهم ۱۶ درصــدی را ثبــت کرده انــد.
۲-تسهیلات اعطایـی بانک هـا و موسسـات اعتبـاری غیربانکـی بـه تفکیـک عقود اسلامی
بررســی ارقــام مربــوط بــه عقــود مبادلــه‌ای نشــان می‌دهــد ســهم اعتبــارات اعطایــی ِ. در قالــب ایــن عقــود افزایــش قابل توجهــی داشــته و از ۳۵ درصــد در ســال ۱۳۹۳ بــه ۴۶٫۳ درصـد در پایـان خـرداد ۱۳۹۸ رسـیده، به نحوی که به طــور متوسط سالانه ۲۳ درصد افزایش داشته اسـت. مانده تسهیلات اعطایــی بانک هــا در قالــب عقــد فــروش اقســاطی نســبت بــه کل مانــده تسهیلات اعطایــی بانک هــا در ســال ۱۳۹۸ بــا افزایــش ۳۵ درصــدی نســبت بــه دوره مشــابه ســال قبـل مواجـه بـوده و بـه ۳۷۸۷٫۳ هـزار میلیـارد ریـال رســیده، به ِ. طـوری کـه مبلــغ قابل توجهـی از تسهیلات اعطایــی طــی ســال‌های مــورد بررسـی بعـد از عقـد مشـارکت مدنـی در قالـب ایــن عقــد انجــام شــده اســت. در ایــن میــان، مانــده تسهیلات اعطایــی در قالــب عقــود اجــاره بــه شــرط تملیــک، ســلف، و مرابحــه به ترتیــب بــا رشــد ۱۲۱ درصــد، ۹۹ درصــد، و ۶۸ درصــد بیشــترین افزایــش را در ســال ۱۳۹۸ نســبت بــه ســال ۱۳۹۶ ثبــت کرده انــد کــه نشــان دهنده تمایــل بیشــتر بانک هــا بــه ارائــه تسهیلات تحــت ایــن عقــود در ســال‌های اخیــر اســت. بررســی‌ها نشــان می‌دهــد ســهم عقــود مشــارکتی از ۴۷٫۵ درصــد در ســال ۱۳۹۳ بـه حـدود ۳۵ درصـد در پایـان خـرداد ۱۳۹۸ کاهـش یافتـه اسـت کـه روی برگردانـی از عقـود مضاربــه و کاهــش رشــد مشــارکت مدنــی در نظــام بانکــی ازجملــه عوامــل موثــر در ایــن کاهــش به شــمار مــی رود. در میــان عقــود مشــارکتی، عقــد مشــارکت مدنــی توانســته اســت بــا ســهم متوســط سالانه حــدود ۴۰ درصــد بیشــترین اســتفاده را در میــان عقــود مشــارکتی و کل عقــود اسلامی بــه خــود اختصــاص دهــد. البتــه، رشــد ایــن تسهیلات بـا رونـد کاهشـی همراه بـوده و در سـال ۱۳۹۶ از سـرعت رشـد آن به شـدت کاسـته شـده و بـه رقمـی در حـدود ۶ درصـد رسـیده اسـت. ایـن امــر نشــان می‌دهــد شــبکه بانکــی در تلاش اسـت از ابزارهـای جایگزیـن به جـای مشـارکت مدنـی بـرای اعطـای تسهیلات اسـتفاده کنـد. تسهیلات قـــرض الحسنه اعطایــی نظــام بانکـی کشـور بـا سـهم متوسـط ۶ درصـدی از کل تسهیلات و بـا رشـد متوسـط سالانه ۲۱ درصــد از ۳۱۷ هــزار میلیــارد ریــال در ســال ۱۳۹۳ بــه ۸۳۱٫۷ هــزار میلیــارد ریــال در پایـان خـرداد ۱۳۹۸ رسـیده اسـت. بررسـی‌ها نشــان می‌دهــد در ســال ۱۳۹۸، حــدود ۶۷ درصــد تسهیلات اعطایــی در قالــب عقــد قرض الحســنه (۵۶۴ هــزار میلیــارد ریــال) توســط بانک هــای خصوصــی تأمیــن شــده اسـت کـه رشـد ۳۴٫۶ درصـدی نسـبت بـه دوره مشــابه ســال ۱۳۹۷ داشــته اســت.
همانگونــه کــه در جــدول ۱ ملاحظه می‌شــود، در پایــان خـرداد ۱۳۹۸ عقـود مشـارکت مدنـی و فـروش اقســاطی به ترتیــب بــا ۳۰٫۵ و ۲۹٫۱ درصــد ســهم از کل تسهیلات، ســهم عمــده‌ای از تسهیلات اعطایــی بــه بخــش غیردولتــی (به طــور متوســط ۶۰ درصــد) را بــه خــود اختصــاص داده انــد. در پایــان ســال ۱۳۹۷، ســهم عقــود قرض الحســنه، ســلف، جعالــه، مرابحــه، فــروش اقســاطی، اجــاره بــه شــرط تملیــک، و مشــارکت حقوقــی افزایــش داشــته و ســهم عقــود مضاربــه، مشــارکت مدنــی، و ســرمایه گذاری مســتقیم نســبت بــه ســال ۱۳۹۶ کاهــش یافتــه اســت.
همانگونــه کــه در شــکل‌های ۲ و ۳ ملاحظه می‌شــود، از کل تسهیلات اعطایــی تـا سـال ۱۳۹۶، شـبکه بانکـی تسهیلات خـود را بــه عقــودی اختصــاص داده انــد کــه ســود بیشــتری نصیــب آنهــا می‌کنــد و همــواره سـهم عقـود مشـارکتی (به خصـوص مشـارکت مدنــی) بالاتر از عقــود غیرمشــارکتی بــوده اســت؛ امــا از ســال ۱۳۹۶ تــا پایــان خــرداد ۱۳۹۸، با توجه بـه طـرح منطقی کـردن نـرخ سـود تسهیلات بانکـی، سـهم عقـود مشـارکتی (به خصــوص مشــارکت مدنــی) نســبت بــه عقــود مبادلــه‌ای کاهــش یافتــه و بــا توجــه بــه شــرایط اقتصــادی کشــور، بانک هــا بیشــتر به ســمت عقــود مبادلــه‌ای کــه دارای ســود معلــوم و معینــی اســت، حرکــت کرده انــد. در ایــن میــان، فــروش اقســاطی ســهم غالــب و بیشــترین رقــم مانــده تسهیلات اعطایــی بانک هـا را بـه خـود اختصـاص داده اسـت کـه عمدتـاً ناشـی از سـهولت کاربـرد ایـن عقـود در بانک هاســت.
بررســی رونــد تسهیلات اعطایــی بــه تفکیــک بانک هــا نشــان می‌دهــد طــی ســال‌های مــورد بررســی، بانک هــای دولتــی (بانکهــای تجــاری و تخصصــی) تمایــل بیشــتری بــه عقــود مبادلــه‌ای و وام دهــی بــا ســود ثابــت دارنــد؛ به طــوری کــه در پایــان خــرداد ۱۳۹۸، حــدود ۷۵ درصــد تسهیلات اعطایــی ایــن گــروه از بانک هــا در قالــب ایــن عقــود پرداخــت شــده اســت و در مقابــل، بانک هــای خصوصــی بیشــترین اعتبــارات خــود را بــه عقــود مشــارکتی (حــدود ۵۲ درصــد) اختصــاص داده انــد.
(شــکل ۴). سهم عقود مبادله اى از تسهیلات اعطایى بانک هاى تجــارى در پایــان خــرداد ۱۳۹۸ بــا رشــد ۴۵ درصــدی نســبت بــه دوره مشابه ســال قبــل بــه ۶۱٫۶ درصــد رســیده اســت. در ایــن میــان، فــروش اقســاطی بــا رقمــی بــه میــزان ۸۷۴ هــزار میلیــارد ریــال در ســال ۱۳۹۸ توانســته اســت بیشــترین ســهم (۴۰ درصــد) را بــه خــود اختصــاص دهــد کــه نشــان دهنده تمایــل زیــاد بانک هــای تجــاری بــه تسهیلات دهی در قالــب عقــد فـروش اقسـاطی اسـت. سـایر عقـود مبادلـه‌ای ازجملــه جعالــه، مرابحــه، ســلف، و اجــاره بــه شـرط تملیـک به ترتیـب در رتبه هـای بعـدی از لحــاظ تسهیلات دهی در بانک هــای تجــاری قــرار می‌گیرنــد. تسهیلات اعطایــی بانک هــای تخصصــی نیــز هماننــد بانک هــای دولتــی تجــاری بیشــتر از نــوع مبادلــه‌ای بــوده، به طــوری کــه حــدود ۷۰ درصـد از کل اعتبـارات ایـن نـوع بانک هـا را تشکیل می‌دهد. در بانک هـاى تخصصـى، به ترتیب فروش اقســاطى بــا ســهم متوســط سالانه ۵۷ درصـد و مشــرکت مدنـی بـا سـهم ۱۷ درصـدی در تمـام سال هاى مـورد بررسـى بیشتـرین سـهم را بـه خـود اختصـاص داده انـد و به طـور میانگیـن ۷۵ درصد از تسهیلات در قالـب ایـن دو عقـد اعطـا شــده اســت. یکــی ِ. از نــکات قابل توجــه در بانک هــای تخصصــی ِ. رشــد قابل توجــه تسهیلات اجــاره بــه شــرط تملیـک در سـال ۱۳۹۷ و رونـد کاهشـی عقـد مضاربــه طــی ســال‌های مــورد بررســی اســت. از ســال ۱۳۹۵ بــه بعــد بــا یکسان شــدن تقریبــی ســود تسهیلات در هــر دو عقــد، شـاهد افزایـش رشـد و سـهم عقـود مبادلـه‌ای نســبت بــه عقــود مشــارکتی در بانک هــای خصوصــی هســتیم، به طــوری کــه ســهم پرداخــت تسهیلات ایــن بانک هــا در قالــب عقــود مشــارکتی و مبادلــه‌ای به ترتیــب از ۶۲ درصــد و ۱۷ درصــد در ســال ۱۳۹۳ بــه ۴۵ درصــد و ۳۵ درصــد در پایــان خــرداد ۱۳۹۸ رســیده اســت. در ایــن میــان، رشــد اعتبــارات عقـود مبادلـه ِای سـلف بسـیار قابل توجـه بـوده است، به طوری که تسهیلات داده شده به عنــوان ســلف بــا رشــد ۱۵۰۰ درصــدی بــه ۲۵٫۶ هــزار میلیــارد ریــال در ســال ۱۳۹۶ افزایــش یافتــه و در پایــان خــرداد ۱۳۹۸ نیــز ایــن میــزان بــه ۶۸٫۱ هــزار میلیــارد ریــال رســیده اســت کــه نســبت بــه دوره مشــابه سـال قبـل حـدود ۱۲۰۰ـ درصـد رشـد داشـته بانک هــا بــه اعطــای تسهیلات مشــارکتی درحــال کاهــش و در مقابــل ســهم تسهیلات غیرمشـارکتی افزایـش یافتـه اسـت. در واقـع تـا پیـش از سـال ۱۳۹۵، بـا توجـه بـه بالاتر بودن سودهاى عقود مشـارکتى، بانک هـا بـراى آزادى عمل و دریافت سود بیشـتر به سمت غیرمشــارکتی هســتیم.
در ایــن میــان، اگرچــه عقــد مشــارکت مدنــی همچنــان بیشــترین حجــم تسهیلات دهی بانک هــا را بــه خــود اختصــاص می‌دهــد، رشــد قابل توجــه عقــود مبادله‌ای طــی ســال‌های اخیــر ازجملــه رشــد ۱۵۰۰ درصـدی مبادلات سـلف در بانک‌های خصوصــی و یــا رشــد بیــش از ۳۰۰ درصــدی اجـاره بـه شـرط تملیـک در بانک هـای دولتـی تخصصــی دلالتی بــر افزایــش وزن عقــود مبادله‌ای در بانک‌ها داشته است. در ایــن راســتا بــا توجــه بــه مشکلات مربــوط بــه عــدم اجــرای صحیــح عقــود مشــارکتی، لازم اســت بــرای انتخــاب مناســب ابزارهــا بــه عواملــی همچــون افــق زمانــی فعالیت هــا (کوتاه مــدت یــا بلندمــدت)، موضــوع تأمیــن مالــی و محــل مصــرف آنهــا در صنعــت کشــور توجــه ویــژه‌ای شــود.
منابع و مآخذ
بانـک اطلاعات سـری‌های زمانـی اقتصـادی، اداره بررسی‌ها و سیاســت‌های اقتصــادی، بانــک مرکــزی جمهــوری اســامی ایــران، ســال‌های ۱۳۹۸-۱۳۹۳
تارنمــای بانــک مرکــزی جمهــوری اســامی ایران www.cbi.ir
لینک کوتاه خبر: bzna.ir/000HIS
نظرات کاربران
آخرین اخبار
