گروه پرونده ویژه بازارنیوز- فاطمه چراغلو؛ عربستان که با نام رسمی عربستان سعودی شناخته می‌شود؛ بزرگ‌ترین کشور در غرب آسیا است و بخش عمده‌ای از شبه‌جزیره عربستان را شامل می‌شود. این کشور با عراق، کویت، امارات، قطر، عمان و یمن مرز خاکی دارد و از طریق خلیج فارس با ایران هم‌مرز است و دریای سرخ در حاشیه غربی این کشور قرار دارد.

دو کشور ایران و عربستان به عنوان دو قدرت بزرگ از ظرفیت‌هایی برای نقش آفرینی در حوزه منطقه‌ای برخوردار هستند که با توجه به تغییر ماهیت قدرت در فضای جهانی و به تبع آن کنش‌های بازیگران در این فضای جدید هر دو کشور اراده خود را در همکاری با یکدیگر، برای بهره مندی از شرایط گذار برای تامین اهداف ملی و محفوظ ماندن از تاثیرات تحریم­ها خود استوار نموده‌اند. از آنجایی که عوامل ژئوپلیتیکی می‌تواند پایه‌ای برای همکاری محسوب شود در این یادداشت به مروری بر وضعیت همکاری­های اقتصادی ایران و عربستان پرداخته می شود. 

الف) مقایسه مهم­ترین شاخص­های کلان اقتصادی ایران و عربستان

نمودار 1 در چهار بخش جداگانه، رشد اقتصادی، تورم، تولید و جمعیت به مقایسه عملکرد ایران و عربستان پرداخته است. مهم­ترین نکات این مقایسه عبارت است از:

• از سال 2000 تا سال 2022، تولید در عربستان (به ارزش دلار) در مجموع روند افزایشی داشته است. در عین حال، تولید در ایران در این بازه زمانی وضعیت نوساناتی را تجربه کرده است و در مجموع کمتر از عربستان بوده است. در واقع از سال 2012 وضعیت تولید ایران از عربستان به طور جدی جا مانده است.
• در طول سال‌های 2000 تا 2022، میانگین رشد جمعیت ایران همواره بیشتر از عربستان بوده است. از سوی دیگر، میزان رشد جمعیت عربستان در این بازه زمانی با رشد کاهشی همراه بوده است. با این حال نسبت جمعیت این دو تقریباً روند با ثباتی داشته است و در حال حاضر در حدود 2.5 برابر است یعنی جمعیت ایران در حدود 2.5 برابر عربستان است.
• در بازه زمانی 2003 تا 2020، میزان تورم در عربستان به طور میانگین ثابت بوده و تغییرات چندانی نداشته است. به عبارت دیگر، نرخ تورم در عربستان در این دوره زمانی تقریباً ثابت مانده و تغییرات اندکی نشان داده است. بیشتر این موضوع نیز به دلیل ثبات نگه داشتن نرخ ارز در نتیجه درآمدهای فراوان نفتی است. در مقابل، در ایران، میزان تورم در طول سال‌های مذکور نوساناتی داشته است. به این معنا که نرخ تورم در ایران در بازه‌های زمانی مختلف افزایش یا کاهش یافته است.
• در بازه زمانی 2000 تا 2022، رشد اقتصادی در ایران و عربستان روند نوسانی داشته است. به این معنا که نرخ رشد اقتصادی در هر دو کشور در بازه‌های زمانی مختلف افزایش یا کاهش یافته است. در واقع اقتصاد عربستان به دلیل وابستگی بالا به نفت وضعیت بی ثبات وابسته به قیمت نفت داشته است از طرف دیگر اقتصاد ایران به دلیل شوک های تحریمی و وضعیت بازار نفت وضعیت نوسانی داشته است.

ب) بررسی عملکرد تجاری خارجی ایران و عربستان

در سال­های اخیر به دلیل قطع ارتباط سیاسی بین ایران و عربستان، وضعیت تجارت خارجی این دو کشور نیز تحت تأثیر منفی قرار گرفت به گونه ای که هیچ گونه وارداتی از عربستان ثبت نشده است و تنها مقدار پایینی صادرات از ایران به عربستان انجام شده است که در نمودار 2 به تصویر کشیده شده است.

نمودار فوق آمار صادرات بین ایران و عربستان را از سال  1400 تا  چهار ماه نخست اول سال 1402 نشان می­دهد. طبق گزارشات گمرک جمهوری اسلامی، در سال­های ذکر شده واردات ازکشور عربستان به ایران صورت نگرفته است. با  این حال ، روند صادرات با روی کار آمدن دولت سیزدهم روند نوسانی داشته است. طبق نمودار میزان صادرات به عربستان در سال 1400 حدود 41،405 هزار دلار، در سال 1401 به میزان 14،724،817 میلیون و در چهار ماه نخست اول سال 1402 به حدود 5،988 هزار دلار رسیده است که این حجم از صادرات به کالاهای آهن و استیل اختصاص دارد.

ج) خنثی سازی تحریم ­ها از طریق  استفاده حداکثری از ظرفیت اقتصادی بین دو کشور

ایران و عربستان سعودی از مهم‌‌ترین بازیگران منطقه خلیج فارس و غرب آسیا بوده که پس از انقلاب اسلامی روابط پر فراز و نشیبی را تجربه کرده‌اند. در حالی که قبل از انقلاب اسلامی علی‌رغم رقابت‌های پیدا و پنهان، اهداف و منافع موازی را دنبال نموده و نوعی همگرایی و ثبات نسبی بر روابط آنها حاکم بود.

پس از سال ها تنش، دولت‌های ایران و پادشاهی عربستان سعودی برای عادی‌سازی روابط دو کشور با میانجیگری چین به توافق رسیدند. ایران و عربستان سعودی دو بازیگر محوری در خاورمیانه هستند که نوع رویکردهای آنها در عرصه منطقه ای و کیفیت روابطشان با یکدیگر نه تنها تاثیر مهمی بر منافع دو کشور دارد، بلکه بر شرایط و روندها و ثبات و امنیت منطقه ای خاورمیانه نیز تاثیرگذار است.

در واقع هرگاه این دو کشور بتوانند روابط و همکاری های خود را گسترش دهند و دیدگاه ها و سیاست هایشان در سطح منطقه را به هم نزدیک کنند، علاوه بر تامین بهتر منافع و امنیت ملی خود، خواهند توانست ثبات و همکاری های منطقه ای در خاورمیانه را نیز افزایش دهند که می تواند اقدامی مهم در جهت خنثی سازی تحریم­ها ­باشد.

تاثیرپذیری معادلات منطقه از روابط ایران و عربستان موضوعی است که از جایگاه مهم استراتژیک، محوریت مذهبی دو کشور در میان اهل تسنن و تشیع، توانمندی های اقتصادی و نظامی و نفوذ تهران و ریاض در سطح منطقه ناشی می شود که می­تواند راه را برای اتخاذ سیاست ­های مناسب تر برای تامین آرمان­ها و منافع ملی و منطقه ای ایران هموار و از وارد شدن هزینه های بسیار بر سیاست خارجی کشور جلوگیری کند.

بر این اساس با توجه به جایگاه کلیدی عربستان و ایران در منطقه غرب آسیا و منافع متقابل طرفین در بهبود و توسعه روابط در جهت رفع تحریم­های غرب، انتظار می رود چنانکه دو طرف روند عادی سازی و بهبود روابط را با موفقیت مدیریت کنند و پیش ببرند، شاهد حل و فصل مشکلات مزمن در منطقه از جمله بحران سیاسی – اقتصادی لبنان، جنگ یمن و مشکلات حاکمیتی در سوریه خواهیم بود.

د) نکته پایانی

ایران و عربستان سعودی با توجه به مختصات ژئوپلیتیک و ویژگی های جغرافیایی خود، دو کشور مهم و تعیین کننده در منطقه به شمار می آیند. این دو کشور، تقریباً از دهه 1950 به این سو، یکدیگر را به عنوان رقیب در نظر گرفته اند.

تنش میان این دو کشور، پس از پهلوی دوم شکل جدی تری گرفت و به دلیل متقارن بودن حوزه های نفوذ این دو کشور در منطقه، ایران و عربستان سطح پیوسته ای از تنش را میان خود تجربه کرده اند . رقابت ایران و عربستان، زمینه­ی گسترده ای را در بر می­گیرد. این زمینه­ی رقابت در کنار شماری از عوامل مادی و معنوی سبب بروز تنش و تیرگی در روابط تهران - ریاض شده است.

طبق توافق اخیر ایران و عربستان سعودی با محوریت تنش زدایی از روابط دو جانبه و از سرگیری روابط دیپلماتیک، نوید بخش ایجاد محیط منطقه ای مطلوب تر برای ایران است. در این چارچوب، عادی سازی روابط میان تهران و ریاض پس از سال ها تنش در روابط دو کشور می­تواند زمینه‌های مناسبی را از حیث فعال­سازی ظرفیت ­های قدرت ساز در اختیار کشورمان قرار دهد و بنیان­های امنیت ملی ایران را نیز بیش از گذشته تحکیم کند.

به طور کلی دولت سیزدهم از زمان روی کار آمدن، تمرکز ویژه ای را بر توسعه روابط با همسایگان ایران از جمله عربستان و البته گسترش روابط خارجی کشور و استفاده از ظرفیت جدید در این حوزه داشته است.

پایان پیام//