گروه پرونده ویژه بازارنیوز-فاطمه چراغلو؛ ایران، طولانی‌ترین مرز را با عراق دارد و اقتضای همسایگی سبب شده است تا دو کشور بعد از عبور از دوران پرتنش جنگ و پس از آن تغییر نظام سیاسی در عراق به سمت همکاری و روابط تجاری هدفمند حرکت کنند. در دو دهۀ گذشته، ایران یکی از طرف‌های مهم تجاری با عراق و منطقه کردستان عراق بوده است. به علاوه شرکت‌ها، سرمایه‌گذاران و بخش‌های مختلف صنعتی و انرژی ایران، همکاری دامنه‌داری با عراق داشته‌اند.

همچنین بازارچه‌های مرزی دو کشور در مناطق مختلف فعال هستند و ایران از جمله تأمین‌کنندگان مهم انرژی برق عراق به شمار می‌رود. در واقع در چشم‌انداز توسعۀ اقتصادی عراق و تقویت زیربناها باید از ایران به عنوان کشوری که می‌تواند تسهیل‌کنندۀ این روند باشد، نام برد. در عین حال ایران یک شاهراه مهم ارتباطی عراق با جهان خارج است که هم در توسعۀ راه‌های مواصلاتی و هم در تجارت دوجانبه و منطقه‌ای عراق مؤثر است. 

در همین راستا با توجه به مناسبات و ظرفیت­های موجود، ضمن مقایسه اقتصاد ایران با عراق بر اساس متغیرهای کلان اقتصادی (جمعیت، تولید، تورم و رشد اقتصادی) به مروری بر وضعیت همکاری­های اقتصادی این دو پرداخته می شود. 

مقایسه مهم­ترین شاخص­های کلان اقتصادی ایران و عراق

نمودار 1 در چهار بخش جداگانه، رشد اقتصادی، تورم، تولید و جمعیت به مقایسه عملکرد ایران و عراق پرداخته است. مهم­ترین نکات این مقایسه عبارت است از:

1)   میزان تولید در ایران (بر اساس ارزش دلار) از سال 2000 تا سال 2012 رشد افزایشی را در پی داشته است و در سال­های پس از آن  روند نوسانی به خود گرفته است. اما میزان تولید در کشور عراق نسبت به کشور ایران کمتر است و همواره روند نوسانی (افزایشی ـ کاهشی) داشته است.

2)   از لحاظ جمعیتی نیز جمعیت ایران بیش از دو  برابر جمعیت عراق است. نرخ رشد جمعیت ایران از عراق بالاتر بوده هر چند که در سال­های اخیر رشد چشمگیری نداشته است.

3)   از سال 2006 میزان تورم در ایران به صورت نوسانی و با افزایش شدید همراه بوده است. وضعیت تورم در کشور عراق متفاوت با ایران است به گونه ای که 2008 به بعد کاهش و روند با ثباتی داشته است.

4)   رشد اقتصادی در ایران نسبت به عراق همواره ثابتی روند نوسانی داشته است. این در حالی است که تا قبل از سال 2006 نرخ رشد عراق به صورت نوسانی (افزایشی ـ کاهشی) بوده است.

نمودار 1. مقایسه مهمترین متغیرهای کلان اقتصادی ایران و عراق

منبع: یافته های تحقیق بر اساس داده های بانک جهانی

بررسی عملکرد تجاری خارجی ایران و عراق

نمودار 2 نشان دهنده وضعیت تجارت بین ایران و عراق (صادرات و واردات) است.

نمودار 2. وضعیت تجارت خارجی ایران و عراق

منبع: گمرک جمهوری اسلامی ایران

نمودار فوق نشان می­دهد که واردات  ایران از عراق از سال 1399 تا 1400 افزایش و در سال 1401 به طور چشمگیری کاهش یافته است. به طور کلی واردات طی دو سال گذشته و با روی کار آمدن دولت سیزدهم روند کاهشی داشته است. به گونه ای که میزان آن در پایان سال 1401 به 263 میلیون دلار رسیده است. روند صادرات ایران به عراق از سال 1399 تا پایان سال 1401 افزایشی بوده است؛ به طوری که از حدود 7 میلیارد دلار در سال 1399 به حدود  10 میلیارد دلار در پایان سال 1401 رسیده است.

بنابراین عراق به عنوان یکی از مهمترین مقاصد صادراتی ایران شناخته می­شود. بخشی از این وابستگی ناشی از عدم توسعه زیرساخت­های عراق و همچنین صادرات مواد خام و محصولات کشاورزی توسط ایران است که در بلندمدت با توسعه اقتصاد عراق و همچنین عدم سرمایه گذاری و عدم به روز رسانی تکنولوژی تولید در ایران، احتمال تضعیف صادرات ایران به عراق وجود دارد.

خنثی سازی تحریم ­ها از طریق  استفاده حداکثری از ظرفیت اقتصادی بین دو کشور 

خروج آمریکا از برجام و بازگشت مجدد تحریم‌های ایران موضوع روابط اقتصادی ایران با کشورهای همسایه را در هاله‌ای از ابهام قرار داد. با توجه به بازگشت تحریم‌های نفتـی ایـران و هـم زمـان جایگاه با اهمیت این نوع از انرژی در سیاست­های اقتصادی ایران و عراق، واکاوی روابط دو کشور در دوران تحریم های پسابرجام حول متغیر نفت است. به رغم فروپاشی رژیم صدام و راهیابی گروه‌های شیعی در ساختار قدرت عراق و افزایش نفوذ ایران، متغیر نفت صرفاً زمینه ساز همکاری نبوده است و در وضعیت تحریم‌های پسابرجام می تواند زمینه های واگرایی دو کشور را نیز مهیا کند.

به طور کلی بـا وجـود تـأثیر نفـت در ایجـاد برخی بسترهای همکاری مانند عواملی هـم چـون میادین نفتی مشترک بین دو کشور، همکاری آموزش­های فنی مهندسی، سرمایه گذاری ایران در صنعت نفت عراق، انتقـال خطوط نفتی عراق به ایران جهت تسهیل صادرات نفت این کشور و استفاده از جزایر تنگۀ هرمز و جزایر نفتی ایران به منظور صادرات نفت عراق بسترهای همگرایی دو کشور را در جهت رفع تحریم­ها فراهم می­کند.

د) نکته پایانی

طی نیم قرن گذشته نگاه ایران و عراق به یکدیگر نگاه امنیتی بوده است. در شرایط کنونی، با افزایش وزن عناصر همگرا با ایران در صحنه سیاسی عراق، گرایش­ها از تخاصم و تضاد به همکاری نزدیک شده است. عراق از لحاظ ژئوپلیتیک، اهمیت فراوانی برای ایران دارد.

موقعیت جغرافیایی، راه­های مواصلاتی به کشورهای مهم منطقه، شبکه آب­ها و سایر عوامل ثابت ژئوپلیتیک؛ همگی از عوامل دارای ارزش قدرت آفرین برای عراق محسوب می شود. به موازات عوامل ثابت ژئوپلیتیک، عوامل متغیر ژئوپلیتیک همچون ترکیب قومی-مذهبی، سرمایه انسانی و... نیز هستند که می­توانند به عوامل ژئوپلیتیک در جهت تقویت و ارتقای روابط دو کشور تاثیر بسزایی داشته باشد.

پایان پیام//