گروه پرونده ویژه بازارنیوز- فاطمه چراغلو؛ جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان دو همسایه دیرینه با اشتراکات و پیوندهای تاریخی، قومی، فرهنگی، مذهبی و آداب و رسوم مشترک همسایگی ولی با دو ایدئولوژی متفاوت در کنار هم هستند. جمهوری آذربایجان در همسایگی شمال غربی ایران است که از جنوب با استا­ن­های اردبیل، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی همسایه است و 767 کیلومتر با ایران مرز مشترک دارد.

جمهوری آذربایجان یک کشور مسلمان و شیعه است که پیوندهای عمیقی با ایران دارد و تا زمانی نه چندان دور، بخشی از سرزمین ایران بوده است. از سوی دیگر جمهوری آذربایجان به دلایل خاص سیاسی_امنیتی، قومی، فرهنگی و تاریخی، همواره نقطه اصلی ایران منطقه قفقاز به حساب آمده است.

هرچند که جنگ سرد پایان یافته است اما اساسی‌­ترین عنصر جنگ سرد یعنی رقابت‌­های امنیتی، راهبردی، ژئوپلیتیکی همچنان در منطقه قفقاز نقش مهمی را در تنظیم روابط کشورها با همسایگان ایفا می­‌کند. جمهوری آذربایجان با داشتن منابع غنی نفت و گاز و اشتراکات یاد شده؛ برای ایران بسیار حائز اهمیت است.

آشکار است با شناخت عوامل تاثیرگذار می­توان زمینه ­های مناسب برای افزایش روابط دوجانبه را فراهم کرد. در ادامه ضمن مقایسه اقتصاد ایران با آذربایجان بر اساس متغیرهای کلان اقتصادی (جمعیت، تولید، تورم و رشد اقتصادی) به مروری بر وضعیت همکاری ­های اقتصادی این دو پرداخته می شود. 

مقایسه مهم­ترین شاخص‌­های کلان اقتصادی ایران و آذربایجان

نمودار 1 در چهار بخش جداگانه، رشد اقتصادی، تورم، تولید و جمعیت به مقایسه عملکرد ایران و آذربایجان پرداخته است. مهم­ترین نکات این مقایسه عبارت است از:

• میزان تولید در ایران (بر اساس ارزش دلار) از ابتدای سال 2000 تا سال 2022 نسبت به آذربایجان به طور میانگین روند افزایشی داشته است. تولید در آذربایجان نیز در طول این سال‌ها روند نوسانی داشته است، در عین حال تولید ایران نسبت به آذربایجان به طور میانگین بیشتر بوده است.
• در طول سال‌های 2000 تا 2022، میانگین رشد جمعیت ایران بیشتر از آذربایجان بوده است. ایران با جمعیتی بیش از 80 میلیون نفر، یکی از کشورهای با جمعیت بالا در منطقه خاورمیانه است. در حالی که جمعیت آذربایجان در حدود 10 میلیون نفر است.
• در دوره 2000 تا 2010، میزان تورم در ایران و آذربایجان به طور کلی روند مشابهی داشته است، به این معنی که در هر دو کشور نرخ تورم به طور نسبتاً مشابهی افزایش یافته است. اما از سال 2010 به بعد، تورم در ایران افزایش یافته و در سال 2014 با یک کاهش شدید مواجه شد.
• در بازه زمانی 2000 تا 2022، رشد اقتصادی در ایران روند نوسانی (افزایشی ـ کاهشی) داشته است. در مقابل کشور آذربایجان، در بازه‌ زمانی2008-2004، رشد اقتصادی به شدت افزایش یافته است اما در سال­های پس از آن رشد اقتصادی این کشور با نوسانات کاهشی همراه بوده است.

نمودار 1. مقایسه مهم ترین متغیرهای کلان اقتصادی ایران و آذربایجان

منبع: یافته های تحقیق بر اساس داده های بانک جهانی

بررسی عملکرد تجاری خارجی ایران و آذربایجان

نمودار 2 نشان دهنده وضعیت تجارت بین ایران و آذربایجان (صادرات و واردات) در بازه زمانی 1399 الی 1401 است.

نمودار 2. وضعیت تجارت خارجی ایران و آذربایجان

منبع: گمرک جمهوری اسلامی ایران

مهم ترین نکات تجارت خارجی (واردات و صادرات) بین ایران و آذربایجان عبارت است از:

• نمودار فوق نشان می­دهد که واردات ایران از آذربایجان از سال 1399 تا 1401 روند نزولی داشته است. به گونه ای که میزان آن از 76 میلیون دلار در سال 1399 به 33 میلیون دلار در پایان سال 1401 رسیده است. روند صادرات ایران به آذربایجان نیز از سال 1399 تا پایان سال 1401 افزایشی بوده است؛ به طوری که از حدود  510 میلیون دلار در سال 1399  به حدود  654 میلیون دلار در پایان سال 1401 رسیده است.

طبق گزارش تارنمای trademap سهم آذربایجان از صادرات ایران در سال 2021 در حدود 1درصد و از واردات در حدود 0.1 درصد است. این در حالی است که در همان سال 2021، سهم ایران از صادرات آذربایجاندر حدود 0.1 درصد و از واردات آذربایجان در حدود 3 درصد است. بنابراین وضعیت کلی تجارت خارجی ایران و آذربایجان  نشان دهنده  وابستگی بیشتر آذربایجان به واردات از ایران  است. مهمترین دلیل گسترش روابط اقتصادی و وابستگی واردات آذربایجان از ایران،  نیاز آذربایجان به پلاستیک و مصنوعات آن و هم­چنین استفاده از استیل ایران است.

 خنثی سازی تحریم ­ها از طریق  استفاده حداکثری از ظرفیت اقتصادی بین دو کشور

از زمان فروپاشی اتحاد شوروی و اعلام استقلال جمهوری آذربایجان، روابط تهران- باکو به طور معمول در سطح مطلوبی  قرار نداشته، به گونه ای که در دو دهه اخیر همراه با فراز و نشیب شدیدی بوده است. عواملی  مانند برخورداری از پیوندهای تاریخی و فرهنگی و وجود ظرفیت­های موجود برای همکاری­های اقتصادی به عنوان محرکی برای گسترش روابط دو طرف به حساب می ­آید اما در عین حال این روابط با موانع و عوامل بازدارنده­ای مانند ادامه اختلاف­‌ها در مورد رژیم حقوقی دریای خزر، روابط با رژیم اسرائیل و آمریکا و پیوستن به ناتو از طرف جمهوری آذربایجان رو به رو است.

وجود ظرفیت مناسب برای همکاری‌های اقتصادی و نزدیکی ژئوپلیتیکی بین ایران و آذربایجان می‌تواند به حل یا خنثی سازی برخی از تحریم‌های غرب در صورت وجود آنها کمک کند. اما لازم به ذکر است که تحریم‌ها عموماً نتیجه‌ای از عوامل سیاسی و اقتصادی بین‌المللی هستند و برای خنثی ­سازی آنها نیاز به تدابیر سیاسی و اقتصادی گسترده‌­تر از همکاری دو جانبه دو کشور دارد.

با این حال، همکاری‌های اقتصادی و تجاری بین ایران و آذربایجان می‌تواند برای کاهش وابستگی به کشورهای غربی و تسهیل تجارت و تبادلات بین دو کشور مؤثر باشد. از طریق تسهیل تجارت و سرمایه‌گذاری مشترک، دو کشور می‌توانند بهبود قابل توجهی در زمینه تبادلات اقتصادی و تجاری داشته باشند.

برای مثال، ایجاد زیرساخت‌های لازم برای تسهیل تجارت و حمل و نقل، ایجاد مناطق آزاد تجاری مشترک، تسهیلات بانکی و مالی بین دو کشور، تشویق سرمایه‌گذاری مشترک و تبادل تکنولوژی می‌توانند از فرصت‌های موجود برای کاهش تأثیر تحریم‌ها بهره‌برداری کنند.

همچنین، تقویت همکاری‌های ژئوپلیتیکی میان ایران و آذربایجان نیز می‌تواند در تقویت موقعیت منطقه‌ای این دو کشور و کاهش تأثیر تحریم‌ها تأثیرگذار باشد. همکاری در زمینه‌هایی مانند انرژی، حمل و نقل، امنیت مرزی و همکاری‌های نظامی می‌تواند نقش مهمی در تقویت روابط دو جانبه و کاهش تأثیر تحریم‌ها در روابط دو کشور داشته باشد.

به طور خلاصه، همکاری‌های اقتصادی و نزدیکی ژئوپلیتیکی بین ایران و آذربایجان می‌تواند به تسهیل تجارت و تبادلات، کاهش وابستگی به کشورهای غربی و تقویت روابط دو جانبه بین این دو کشور کمک کند. اما برای خنثی سازی تحریم‌های غربی، نیاز به تدابیر سیاسی و اقتصادی گسترده‌تری دارید که به علاوه همکاری دو جانبه، شامل همکاری با سایر کشورها، تلاش برای تنوع در تجارت و سرمایه‌گذاری، توسعه صنایع داخلی و تقویت نظام بانکی و مالی می‌تواند در این زمینه مورد استفاده قرار گیرد.

د) نکته پایانی

ایران همیشه اختلاف ­ها و تنش ­های جدی مانند اختلاف بر سر تعیین رژیم حقوقی دریای خزر، اندیشه ایجاد آذربایجان بزرگ از طرف برخی نخبگان جمهوری آذربایجان، نفوذ اسرائیل و آمریکا در سیاست گذاری ­های آمریکا و تلاش آن­ها برای فاصله انداختن بین ایران و جمهوری آذربایجان، اختلافات ایدئولوژیک، اتهامات جاسوسی ایران و آذربایجان علیه یکدیگر در قبال بحران قره باغ، همکاری آذربایجان با ناتو، مسیرهای انتقال منابع انرژی جمهوری آذربایجان و البته نادیده گرفتن ایران از شرکت در قراداد قرن در بیش از دو دهه اخیر با جمهوری آذربایجان را تجربه کرده که باعث شده همکاری دو کشور آن طور که باید پیش نرود.

بعضی همکاری­‌ها و تفاهمات مانند موضع مثبت جمهوری آذربایجان نسبت به برنامه هسته ای ایران و تنها نگذاشتن ایران در دوره­ تحریم‌­های جامعه بین‌­المللی علیه ایران حمایت ایران از تمامیت سرزمینی جمهوری آذربایجان و نشست­‌ها و جلسه‌­های متعدد در سال­های اخیر، موجب شده که چشم انداز مثبتی که در طول این سال­ها در روابط تجاری و انرژی بین دو کشور در جریان بوده و هیچ وقت متوقف نشده است؛ همچنان ادامه یابد.

اما با این حال تنش­های سیاسی بین دو طرف همیشه باعث نوسان در روابط تجاری و انرژی بین دو کشور فراهم نموده است که امید است با اخذ تدابیر بلندمدت در این­ رابطه بهبود روابط سیاسی نیز قابل تصور باشد و به بهبود  روابط تجاری و روابط حوزه انرژی کمک کند.

پایان پیام//