گروه پرونده ویژه بازارنیوز- فاطمه چراغلو(کارشناس اقتصادی)؛ قزاقستان کشوری است که از نظر وسعت جز ده کشور بزرگ دنیا قرار دارد و  سواحل شمال شرقی دریای خزر در خاک قزاقستان قرار گرفته است. ایران جز اولین کشورهایی بوده است که این کشور را به رسمیت شناخت و سپس دومین کشوری بود که پس از امریکا اقدامات دیپلماتیک از قبیل نمایندگی سیاسی خود را در این کشور افتتاح نمود.

ایران و قزاقستان دو کشور همسایه و شرکایی مطمئن هستند که ظرفیت‌های بسیاری برای توسعه همکاری با یکدیگر دارند، از این رو گسترش مناسبات دو کشور علاوه بر قزاقستان، برای ایران هم فرصت خوبی را فراهم می کند تا بتواند زیرساخت‌ها و قراردادهای مختلفی را با کشورهای آسیای مرکزی ایجاد کند که منجر به تقویت همکاری‌ها در ابعاد مختلف شود. 

روابط فرهنگی دو ملت ایران و قزاقستان، ریشه‌های تاریخی عمیقی دارد از جمله آن می‌توان اشتراکات فرهنگی، تاریخ مشترک، پیوندهای دینی و وجود لغات مشترک در زبان‌های فارسی و قزاقی اشاره کرد. ایران و قزاقستان دو کشور همسایه در دریای خزر محسوب می شوند به رغم اینکه مرز زمینی با یکدیگر ندارند اما با توجه به اینکه هر دو کشور دارای توانمندی ها و پتانسیل بالایی در زمینه های مختلف اقتصادی و تجاری، انرژی، صنعتی و کشاورزی و دیگر عرصه ها هستند در چند دهه اخیر پس از استقلال قزاقستان همواره بر گسترش روابط دو جانبه در جهت دور زدن تحریم­های غرب تاکید شده است. در این یادداشت به مروری بر وضعیت همکاری های اقتصادی ایران و قزاقستان پرداخته می شود.

مقایسه مهم­ترین شاخص­‌های کلان اقتصادی ایران و قزاقستان

نمودار 1 در چهار بخش جداگانه، رشد اقتصادی، تورم، تولید و جمعیت به مقایسه عملکرد ایران و قزاقستان پرداخته است. مهم­ترین نکات این مقایسه عبارت است از:

• از سال 2000 تا سال 2012، تولید در ایران و قزاقستان به ارزش دلار روند صعودی داشته است. این بدان معناست که در این بازه زمانی، حجم تولید در هر دو کشور افزایش یافته است. اما از سال 2012 تا 2022، میزان تولید در این دو کشور روند نوسانی داشته است، یعنی در برخی سال‌ها افزایش یافته و در برخی سال‌ها کاهش یافته است. با این حال، در طول این دوره زمانی، تولید ایران به طور میانگین بیشتر از تولید قزاقستان بوده است.
• در طول دوره زمانی مذکور، میانگین نرخ رشد جمعیت ایران همواره بیشتر از قزاقستان بوده است. به عبارت دیگر، جمعیت ایران در طول این سال‌ها با نرخ رشد بیشتری نسبت به قزاقستان افزایش یافته است. این نشان می‌دهد که جمعیت ایران نسبت به قزاقستان با نرخ رشد بیشتری در حال افزایش بوده است.
• در بازه زمانی 2003 تا 2020، میزان تورم در کشور قزاقستان تقریباً ثابت بوده و تغییرات یکنواختی داشته است. به عبارت دیگر، نرخ تورم در این دوره زمانی در قزاقستان تغییرات چندانی نداشته و ثابت بوده است.
• در بازه زمانی 2000 تا 2022، رشد اقتصادی در ایران روند نوسانی (افزایشی ـ کاهشی) داشته است. این به معنایی است که نرخ رشد اقتصادی در ایران در دوره‌های مختلف زمانی افزایش و یا کاهش یافته است. در مقابل کشور قزاقستان، در بازه‌های زمانی 2010-2008 و همچنین 2021-2019، رشد اقتصادی رو به افول بوده است، به این معنا که در این دوره‌ها نرخ رشد اقتصادی کشور قزاقستان کاهش یافته است.

نمودار 1. مقایسه مهمترین متغیرهای کلان اقتصادی ایران و قزاقستان

منبع: یافته های تحقیق بر اساس داده های بانک جهانی

بررسی عملکرد تجارت خارجی ایران و قزاقستان

نمودار 2 نشان دهنده وضعیت تجارت بین ایران و قزاقستان (صادرات و واردات) در بازه زمانی 1399 الی 1401 است.

نمودار 2. وضعیت تجارت خارجی ایران و قرقیزستان

منبع: گمرک جمهوری اسلامی ایران

مهم ترین نکات تجارت خارجی (واردات و صادرات) بین ایران و قرقیزستان عبارت است از:

• نمودار فوق نشان می­دهد که واردات ایران از قزاقستان از سال 1399 تا 1401 روند صعودی داشته است. به طور کلی واردات طی دو سال گذشته و با روی کار آمدن دولت سیزدهم روند افزایشی داشته است. به گونه ای که میزان آن در پایان سال 1401 به 124 میلیون دلار رسیده است. روند صادرات ایران به قزاقستان نیز از سال 1399 تا پایان سال 1401 کاهشی بوده است؛ به طوری که از حدود  167 میلیون دلار در سال 1399  به حدود  69 میلیون دلار در پایان سال 1401 رسیده است.
• طبق گزارش تارنمای trademap سهم قزاقستان از صادرات و واردات ایران در سال 2021 کمتر از یک درصد است. این موضوع نیز در ارتباط با صادرات و واردات قزاقستان نیز مطرح است. بنابراین وضعیت کلی تجارت خارجی ایران و قزاقستان نشان دهنده  عدم وابستگی دو کشور نسبت  به یکدیگر است. از مهم ترین دلیل این سطح از وابستگی پایین تجارت ایران و قزاقستان به یکدیگر وجود تحریم های یکجانبه آمریکا و همچنین عدم بهره­وری از دریای خزر است.

خنثی سازی تحریم ­ها از طریق  استفاده حداکثری از ظرفیت اقتصادی بین دو کشور

ایران و قزاقستان گرچه دارای مرز مشترک زمینی نیستند لیکن از طریق دریای خزر همسایه محسوب می‌شوند. تعاملات دو کشور در خصوص مسائل خزر، جزء مهمی از مناسبات دو طرف را تشکیل می‌دهد و سبب می­شود تا حدودی این دو کشور از صدمات تحریم­های غرب دور بمانند. ایران و قزاقستان در موضوعاتی مانند عدم دخالت و حضور طرف‌های ثالث در امور مرتبط با خزر، حفاظت از محیط زیست و آبزیان خزر، آزادی کشتیرانی تجاری و تامین امنیت این دریا، اشتراک نظر دارند. با توجه به ظرفیت بالای تولید نفت خام کشورهای حوزه خزر به ویژه قزاقستان و بعد ترکمنستان، ایران می­تواند در راستای توسعه دیپلماسی انرژی و تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه، معاوضه نفت با کشورهای خزر را در یک قالب راهبردی احیا نماید. 

لازمه چنین امری، تعامل راهبردی بین دولتی برای معاوضه حجم بالای نفت خام حوزه دریای خزر است. مهم ترین گلوگاه زیرساختی این معاوضه، توسعه ظرفیت واردات نفت خام در پایانه­های شمال کشور است؛ چراکه ظرفیت خط لوله نکا ـ ری و ظرفیت پالایشگاهی دو پالایشگاه تهران و تبریز، امکان معاوضه حداقل 300 هزار بشکه روزانه نفت خام را فراهم می­کند و اگر ظرفیت دریافت نفت خام در پایانه‌­های کشور افزایش یابد می­توان معاوضه نفت خام را با این حجم محقق کرد. به طور کلی  ظرفیت‌های زیادی در مناسبات ایران و قزاقستان از جمله برای معاوضه نفت خام حوزه خزر، انتقال از طریق خط لوله ایران ـ ترکمنستان ـ قزاقستان وجود دارد که می­تواند پیوندهای راهبردی مستحکم تری بین دو کشور در راستای کاهش سطح تهدیدات و فشارهای ناشی از خنثی سازی تحریم­ها ایجاد نماید.

نکته پایانی

فروپاشی اتحاد شوروی جایگاه ایران را در میان کشور‌های تازه استقلال یافته آسیای مرکزی برتری بخشید. اتصال راه آهن ایران به شبکه راه آهن آسیای مرکزی و سرمایه گذاری ایران در زیربنا‌های حمل و نقل و پایانه ها، بنادر، شبکه راه آهن زمینی، انبارها، سردخانه‌ها و گذرگاه­‌‍های مرزی، توسعه گمرک و موارد دیگر، امکانات گسترده‌ای  را برای این کشور‌ها برای ارتباط با جهان خارج فراهم کرد.

 قزاقستان یک کشور در حال توسعه است و برای کشوری مانند ایران که زیر فشار‌های بین المللی برای منزوی شدن است، فرصتی برای مشارکت و حضور فراملی است. بازار این کشور برای ارائه تولیدات صنعتی و غیرصنعتی ایران مناسب است. علاوه بر آن، بهره برداری از ذخایر نفت آسیای مرکزی و دریای خزر و لزوم حمل و نقل آن از منطقه محصور در خشکی آسیای مرکزی به بنادر و ارسال به بازار‌های جهانی، ارزش و اهمیت جایگاه سرزمینی ایران را به عنوان مسیر ارتباطی کوتاه و مطمئن منتهی به آب‌­های آزاد ارتقا بخشید. اما استراتژی آمریکا  و ایجاد تحریم­ها  عاملی شد تا ایران از موقعیت مهم اقتصادی و ژئوپلیتیک خود، بهره لازم را نمی‌برد.

بدیهی است به منظور کاهش صدمات اقتصادی و سیاسی ناشی از تحریم­های غرب، لازم است ایران نخست، از مرحله صادرات خام انرژی به سوی سرمایه گذاری در بخش‌های بالادستی نفت و گاز، با استفاده از ساخت پالایشگاه ­ها خطوط لوله و فناوری ­ها برتر حرکت کند. دوم، ایران می‌تواند با توجه به وجود روابط پایدار و پیوند‌های فرهنگی و مذهبی با کشور‌های آسیای مرکزی قدرت چانه زنی خود را با در نظر گرفتن تنوع و یافتن مسیر‌های متعدد برای حمل نفت و گاز ارتقا دهد.

پایان پیام//