پرونده ویژه بازارنیوز- فاطمه چراغلو؛ کشورهای ایران و روسیه از دیرباز دو قطب مهم در دو سوی دریای خزر بوده اند که در مناطق هارتلند و ریملند جهانی قرار گرفته اند. اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک دو کشور نسبت به سایر کشورهای منطقه سبب شده نقش پویاتری در معادلات سیاسی آسیای مرکزی و قفقاز داشته باشند. از آنجا که امروزه عامل قدرت و وزن ژئوپلیتیکی در روابط بین الملل اهمیت دو چندان یافته است و روسیه یک قدرت جهانی و ایران یک قدرت منطقه ای قلمداد می شود؛ دو کشور همواره در روابط خود از این عامل­ها در جهت اعمال سیاست­های خود بهره می­برند.

تلاقی اهداف مشترک در مسائل منطقه ای بین ایران و روسیه سبب شده تا دو کشور بیش از گذشته در این حوزه به یکدیگر نزدیک شوند. افزایش تعاملات اقتصادی و تجاری دو کشور بعد از جنگ روسیه و اوکراین و اعمال تحریم­های یک و چندجانبه آمریکا بیش از گذشته شده است. در این یادداشت ضمن مقایسه اقتصاد ایران با روسیه بر اساس متغیرهای کلان اقتصادی (جمعیت، تولید، تورم و رشد اقتصادی) به مروری بر وضعیت همکاری های اقتصادی این دو پرداخته می شود.

الف) مقایسه مهم­ترین شاخص­‌های کلان اقتصادی ایران و روسیه

نمودار 1 در چهار بخش جداگانه، رشد اقتصادی، تورم، تولید و جمعیت به مقایسه عملکرد ایران و روسیه پرداخته است. مهم­ترین نکات این مقایسه عبارت است از:

• میزان تولید در روسیه (بر اساس ارزش دلار) از ابتدای سال 2000 تا سال 2022 نسبت به ایران به طور میانگین روند افزایشی داشته است. تولید در ایران نیز در طول این سال‌ها روند نوسانی داشته است، و در عین حال تولید ایران نسبت روسیه به طور میانگین کمتر بوده است.
• در طی سال‌های 2000 تا 2022، رشد جمعیتی کشور روسیه همواره ثابت مانده است، در حالی که جمعیت ایران در این دوره زمانی رشد قابل توجهی داشته است. با این حال جمعیت روسیه همواره تقریباً دو برابر جمعیت ایران است.
• در بازه زمانی 2003 تا 2020، میزان تورم در کشور روسیه تقریباً ثابت بوده و تغییرات چندانی نداشته است. در مقابل، در کشور ایران در طول سال‌های مورد بررسی، میزان تورم روند نوسانی داشته است، به این معنا که نرخ تورم در ایران در بازه‌های مختلف زمانی افزایش و یا کاهش یافته است. این نوسان نشانگر وقوع شوک‌های ارزی و عوامل دیگری در اقتصاد ایران است که تأثیر قابل توجهی بر نرخ تورم داشته‌اند.
• در بازه زمانی 2000 تا 2022، رشد اقتصادی در ایران روند نوسانی (افزایشی ـ کاهشی) داشته است. در مقابل کشور روسیه، در بازه‌های زمانی 2010-2008 و همچنین 2022-2021، رشد اقتصادی رو به افول بوده است، به این معنا که در این دوره‌ها نرخ رشد اقتصادی کشور روسیه کاهش یافته است.
• از وجوه مشترک اقتصادی دو کشور ایران و روسیه می­توان به سطح بالای ذخایر انرژی (نفت و گاز) و همچنین مشمول تحریم­های اقتصادی غرب بودن این دو کشور است.

نمودار 1. مقایسه مهم ترین متغیرهای کلان اقتصادی ایران و روسیه

منبع: یافته‌های تحقیق بر اساس داده های بانک جهانی

ب) بررسی عملکرد تجاری خارجی ایران و روسیه

نمودار 2 نشان دهنده وضعیت تجارت بین ایران و روسیه (صادرات و واردات) در بازه زمانی 1399 الی 1401 است.

نمودار 2. وضعیت تجارت خارجی ایران و روسیه

منبع: گمرک جمهوری اسلامی ایران

مهم ترین نکات تجارت خارجی (واردات و صادرات) بین ایران و روسیه عبارت است از:

• نمودار فوق نشان می­ دهد که واردات ایران از روسیه از سال 1399 تا 1401 روند صعودی داشته است. به طور کلی واردات طی دو سال گذشته و با روی کار آمدن دولت سیزدهم روند افزایشی داشته است. به گونه ای که میزان آن در پایان سال 1401 به 1،57 میلیارد دلار رسیده است. روند صادرات ایران به روسیه نیز از سال 1399 تا پایان سال 1401 افزایشی بوده است؛ به طوری که از حدود  507 میلیون دلار در سال 1399  به حدود  743 میلیون دلار در پایان سال 1401 رسیده است.
• طبق گزارش تارنمای trademap سهم روسیه از صادرات ایران در سال 2021 در حدود 1 درصد و از واردات در حدود 3 درصد است. این در حالی است که در همان سال 2021، سهم ایران از صادرات روسیه در حدود 1 درصد و واردات روسیه در حدود 0.5 درصد است. بنابراین وضعیت کلی تجارت خارجی ایران و روسیه نشان دهنده  وابستگی پایین این دو نسبت به یکدیگر است. از مهم ترین دلیل این سطح از وابستگی پایین تجارت ایران و روسیه به یکدیگر جانشین بودن اقتصادهای روسیه و ایران و همچنین نبود زیرساخت­های انتقال کالا بین ایران و روسیه است.

ج) خنثی سازی تحریم‌­ها از طریق استفاده حداکثری از ظرفیت اقتصادی بین دو کشور

در سـه دهـه گذشـته رابطـه میـان ایـران و روسـیه فراز و نشـیب های متعـددی را تجربـه کرده اسـت. با وجـود افزایـش همکاری­هـا در حوزه­هـای منطقـه­ای و بین المللـی، در عمل دو کشـور روابطـی مقطعـی و بـه عبارتی ناپایـدار را تجربـه کرده اند. امـروز باوجود همکاری بی سـابقه دو کشور در گذشته در مواجهه بــا بحران سوریه و همسویی مواضع در پاره ای مسائل، با توجــه بــه تـداوم فشـارهای آمریکا بـر ضـد ایران و روسیه، اتحاد دو کشور به اتحاد تاکتیکی تبدیل شده است.

روابط دو کشور در بخش های مختلف اگر چه دارای جنبه های متفاوت است و تناسب تاثیرپذیری آن از ضرورت های همکاری میان دو کشور و فشارهای جهانی یکسان نیست، اما این واقعیت را به اثبات می رساند که روسیه و ایران زمینه های لازم برای همکاری دو جانبه و گسترش آن را دارند و در مسائل منطقه ای و جهانی نیز بیش از گذشته از تفاهم برخوردارند. در این شرایط گسترش جدی و همه جانبه مبادلات دو کشور و افزایش حجم مبادلات ضروری است و می تواند به پایداری بیشتر روابط دو کشور در زمان تحریم­ها کمک کند.

ج) نکته پایانی

باتوجـه بـه اهمیـت روزافـزون دریـای خـزر، برخـی معتقدنـد کـه همـکاری ایـران بـا روسـیه منافـع میان مـدت و بلندمـدت را در منطقـه مرکـزی اوراسـیا تأمیـن خواهد کـرد. از ایـن رو، ارتبـاط بیـن دو مرکـز ژئوپولیتیـک و انـرژی جهـان و مدیریـت ارتبـاط بین ایـن دو مرکـز، هسـته ای از نظـم جهانی در حـال ظهور آینـده را ایجـاد خواهد کرد. از دیـدگاه ایـران، روسـیه مانعـی جـدی علیه نفـوذ بازیگـران منطقـه ای و جهانی در قفقـاز و آسـیای مرکزی اسـت؛ که می توانـد امنیت ملی ایـران را تقویت کنـد.

ایران عـلاوه بـر اهمیت روسـیه به عنوان منطقـه ای حائل کـه محاصره ایـران را در مرزهای شـمالی خـود متوقـف می کنـد، مزایـای قابل توجهـی از روابـط نزدیـک بـا روسـیه داشـته اسـت. در مقابـل، رویکـرد روسـیه نسـبت بـه ایـران بـا چشـم اندازهای ژئوپولیتیـک، اقتصـادی و امنیتـی همـراه اسـت.

بـا توجه بـه گسـترش ناتو به شـرق، ایـران تبدیل بـه بخـش مهمـی از اسـتراتژی ژئوپلیتیـک روسـیه علیـه قدرت هـای غربـی شـد. ایـران محاصره اسـتراتژیک روسـیه را توسـط ایالات متحـده ناقص می کنـد و اجازه نمی دهـد امریـکا دسترسـی مسـتقیم به قفقـاز و آسیای مرکزی داشـته باشـد.

ایران بـرای حفـظ منافع روسـیه بـدون هیـچ هزینـه ای کار فوق العـاده ای انجـام می دهد، چراکـه امـکان دسترسـی روسـیه بـه خلیج فـارس و اقیانوس هنـد را فراهـم می کند. بدون شـک یکـی از متغیرهـای تاثیرگـذار بـر روابـط دو کشـور، تحریم هـای آمریکا بـر علیـه تهـران و مسـکو بـود که موجـب ایجـاد روابـط نزدیـک و عمیق سیاسـی و اقتصادی، بیـن دو کشـور شـد.

پایان پیام//