گروه بین الملل بازارنیوز- فاطمه چراغلو؛ استفاده از ظرفیت کشورهای همسایه یکی از مسائل با اهمیت در دیپلماسی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در شرایط فشار تحریمی دشمن است. در میان کشورهای همسایه، افغانستان علاوه بر ویژگی هم‌مرز بودن، به دلیل اشتراکات فرهنگی و زبانی و نیز دارا بودن وضعیت اقتصادی خاص خود از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در دیپلماسی اقتصادی ایران برخوردار است.

کشور افغانستان با حدود ۶۵۰۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت و تقریباً 41 میلیون نفر جمعیت و بیش از ۹۳۰ کیلومتر مرز مشترک، جایگاه و اهمیت ویژه ای به لحاظ ژئواکونومی و ژئواستراتژیکی در بین همسایگان ایران دارد. از طرف دیگر همسایگان افغانستان، ایران در غرب، پاکستان در جنوب و شرق، تاجیکستان و ازبکستان و ترکمنستان در شمال و چین در شمال شرقی هستند. بنابراین افغانستان کشوری محصور در خشکی است که می­تواند از طریق ایران و پاکستان به آب­های آزاد دسترسی داشته باشد.

الف) مقایسه مهم­ترین شاخص‌­های کلان اقتصادی ایران و افغانستان

نمودار 1 در چهار بخش جداگانه، رشد اقتصادی، تورم، تولید و جمعیت به مقایسه عملکرد ایران و افغانستان پرداخته است. همانطور که ملاحظه می گردد، مهم­ترین نکات این مقایسه عبارت است از:

• میزان تولید در ایران (بر اساس ارزش دلار) نسبت به افغانستان همواره بالاتر از 10 برابر بوده است. که از قله آن در سال 2008 به میزان 40.2 درصد فاصله بسیاری دارد. که این موضوع نشان از روند کاهش اقتصاد ایران در مقایسه با اقتصاد افغانستان است.
• از لحاظ جمعیتی نیز همواره جمعیت ایران بیش از دو برابر افغانستان است. هر چند که در سال­های اخیر با روند کاهشی همراه بوده است.
• از سال 2005 میزان تورم در ایران همواره بالاتر از افغانستان بوده است. این موضوع از سال 2017 با واگرایی همراه بوده است.
• رشد اقتصادی در ایران و افغانستان همواره روند نوسانی (افزایشی ـ کاهشی) داشته است. این موضوع در سال­های اخیر با واگرایی شدید به نفع اقتصاد ایران نیز همراه بوده است.

نمودار 1. مقایسه مهمترین متغیرهای کلان اقتصادی ایران و افغانستان

منبع: یافته های تحقیق بر اساس داده های بانک جهانی

ب) بررسی عملکرد تجاری خارجی ایران و افغانستان

نمودار 2 نشان دهنده وضعیت تجارت بین ایران و افغانستان (صادرات و واردات) است.

نمودار 2. وضعیت تجارت خارجی ایران و افغانستان

منبع: گمرک جمهوری اسلامی ایران

نمودار فوق نشان می‌­دهد که واردات ایران از افغانستان از سال 1399 تا 1400 روند افزایشی، از سال 1400 تا 1401 به طور میانگین روند ثابت  در پیش گرفته است. به طور کلی واردات طی دو سال گذشته طبق عملکرد دولت سیزدهم در بعضی از سال­ها نسبت به سال قبل به طور میانگین روند کاهشی داشته است.

نمودار فوق نشان می­دهد روند صادرات ایران به افغانستان از سال 1399 تا چهار ماه اول سال 1402 طبق گزارش رسمی آمار گمرک ایران روند کاهشی داشته است؛ به طوری که از حدود  2 میلیارد دلار در سال 1399  به 1.3 میلیارد دلار رسیده است.

طبق گزارش تارنمای trademap سهم افغانستان از صادرات ایران در سال 2021 در حدود 2.4 درصد و از واردات در حدود 0.04 درصد است. این در حالی است که در همان سال 2021، سهم ایران از صادرات افغانستان در حدود 1.05 درصد و واردات افغانستان در حدود 24.3 درصد است. بنابراین وضعیت کلی تجارت خارجی ایران و افغانستان نشان دهنده وابستگی افغانستان به واردات از ایران است و عکس این موضوع برقرار نیست. از اصلی ترین دلیل این موضوع وابستگی افغانستان به کالاهای اساسی و کشاورزی ارزان و همچنین منابع انرژی ارزان ایران است.

ج) خنثی سازی تحریم ­ها از طریق  استفاده حداکثری از ظرفیت اقتصادی بین دو کشور

 کشور ایران و افغانستان با وجود داشتن مرز مشترک سیاسی و برخورداری از علایق مشترک فرهنگی و دینی گمان میرود بیشترین امکان را برای گسترش همکاری­های سیاسی، امنیتی و فرهنگی داشته باشند. به طور کلی؛ در یک دهه اخیر وجود برخی اختلاف نظرهای سیاسی- امنیتی بین دو کشور، وجود تحریم های بین المللی علیه ایران و همچنین واگرایی سیاسی ناشی از تنش ها و اختلافات آبی، از عوامل مهم عدم رشد مبادلات اقتصادی بین دو کشور بوده است.

در این میان، اختلافات جدی طرفین بر سر موضوعات آبی، سهم بیشتری در کدورت سیاسی و دوری دو کشور از یکدیگر داشته است. با بازگشت تحریم‌های ایالات‌متحده علیه ایران پس از خروج از برجام، نقش‌آفرینی همسایگان به ویژه افغانستان در تعدیل شرایط سخت تحریم بر ایران بسیار با اهمیت است. هم‌مرز بودن این کشور با ایران و وضعیت نامناسب اقتصادی باعث شده ظرفیت‌های زیادی در اختیار ایران در شرایط تحریم قرار بگیرد.

اقتصاد سنتی و نقدی افغانستان، کنترل قاچاق ارز را با دشواری مواجه ساخته و این مسئله رصد معاملات ارزی افغانستان با ایران از سوی ایالات‌متحده را با دشواری مواجه خواهد ساخت. ضمن اینکه محدودیت‌های ژئوپلیتیک افغانستان و اهمیت توسعه بندر چابهار برای این کشور، پیوند بین ایران و افغانستان را افزایش خواهد داد. با این‌حال ظرفیت‌های زیادی در مناسبات ایران و افغانستان از جمله :

• پروژه راه ابریشم و نقش افغانستان و ایران در اجرای آن؛
• تقویت همبستگی اقتصادی منطقه‌ای از طریق بندر چابهار؛
• افغانستان دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی؛
• ایجاد پیمان پولی دوجانبه بین ایران و افغانستان؛
• حضور تعداد بالایی از اتباع افغانستان در ایران؛

وجود دارد که می‌توان با بهره‌برداری از آن، بخش قابل‌توجهی از فشارهای ناشی از تحریم‌های اقتصادی آمریکا را به حداقل رساند.

د) نکته پایانی

دو کشور ایران و افغانستان که اشتراک­های فرهنگی، زبانی، نژادی و مذهبی دارند می کوشند روابط خود را با استفاده از این اشتراک­ها مدیریت کنند. زیرا کشورهای واقع در یک حوزۀ جغرافیایی به حکم مؤلفه­هایی همچون جغرافیا، تاریخ، اقتصاد و فرهنگ بر یکدیگر تأثیر می­گذارند و از یکدیگر نیز تأثیر می­پذیرند. نگاهی به روابط جمهوری اسلامی ایران و افغانستان نشان می­دهد که این دو کشور به دلیل همسایگی از یکدیگر متاثر می شوند.

با توجه به اینکه تحریم یکی از موانع مهم در عرصه تجارت خارجی به شمار می رود و در نتیجه باعث محدود سازی شرکای تجاری کشور هدف می شود. ایران برای دور زدن و یا کاهش آثار منفی این تحریم­ها تجارت خارجی خود را با بعضی از کشورها که به هر دلیل از سیاست­های تحریمی تحریم کنندگان، پیروی نکرده و به افزایش تجارت با ایران تمایل نشان داده، افزایش داده است.

در حال حاضر ایران بزرگ‌ترین شریک تجاری افغانستان است و این کشور علاقه‌مند به افزایش حجم تجارت خود با ایران و هند از طریق بندر چابهار است.

پایان پیام//