گروه بورس، بانک و بیمه بازارنیوز : تولیــد در کشــور به واســطه تکانه هــای بزرگــی کــه در ســال اخیــر بــر تجــارت خارجــی و نــرخ ارز وارد شــده، دچــار تغییــر و تحــول قابل توجــه شــده اســت. اهمیــت رصــد بهنــگام بخــش حقیقــی در شــرایط این چنینــی کــه اقتصــاد بــا تکانه هــای قابل توجــه مواجــه اســت و سیاســت گذار بایــد بــر اســاس واقعیــت سیاســت گذاری انجــام دهـد بیـش از پیـش بـوده اسـت. در ایـن بیـن، تغییـرات در بخـش تولیـد صنعتــی کــه بیشــترین تعامــل و وابســتگی را بــه تجــارت خارجــی و ارز دارد بیشــتر نمایــان می‌شــود. در خلا انتشــار به هنــگام آمــار رســمی در خصـوص تغییـرات تولیـد، نگاهـی بـه آمـار شـرکت‌های بـزرگ صنعتـی کــه عمدتــاً توســط بــورس منتشــر می‌شــود میتوانــد رونــد تغییــرات بخــش حقیقــی را تــا حــدودی روشــن کنــد. براین اسـاس، آمـار بیـش از ۲۳۰ شـرکت صنعتـی بـزرگ کـه ماهانـه اطلاعات تولیـد خـود را از طریـق بـورس منتشـر می‌کننـد گرفتـه شـده و بـا برخـی فرایندهـای شاخص سـازی آمـاری بـه شـاخص تولیـد صنعتـی بورسـی تبدیـل شـده اسـت.

 

در شـکل ۱، رونـد رشـد ایـن شـاخص (نسـبت بـه مدت مشـابه سـال قبل) در مقایسـه بـا شـاخص تولیـد صنعتـی مرکـز آمـار ایـران از پایـان ۱۳۹۶ تـا آبـان ۱۳۹۸ بـه نمایـش درآمده اسـت. بـا توجه بـه تطابق روند شـاخص مذکور بـا شـاخص تولیـد صنعتـی مرکـز آمـار، می‌توان گفـت ایـن شـاخص تـا حـدود زیـادی می‌توانـد تغییـرات تولیـد را در بخـش صنعـت کشـور منعکـس کنـد. همانطـور کـه از شـکل ۱ مشـخص اسـت، رونـد نزولـی رشـد تولیـد صنعتـی در انتهـای سـال ۱۳۹۷ به حـدی شـد کـه رشـد تولیـد بـه زیـر منفـی ۱۰ درصـد رسـید. اگرچـه رشـد منفـی تولیـد در سـال ۱۳۹۸ نیـز ادامـه پیـدا کـرده، از شـدت ایـن رشـد منفـی کاسـته شـده اسـت، به گونـهای کـه رشـد منفـی ۱۱ درصـد در اسـفند ۱۳۹۷ بـه رشـد منفـی ۳٫۱ درصـد در آبـان ۱۳۹۷ رسـیده اسـت. البتـه، وضعیـت صنایـع مختلـف در ایـن دوره بـا یکدیگـر متفـاوت بـوده و هـر صنعـت فـراز و فرودهـای مربـوط بـه خود را داشـته اسـت.

 

 

جدول ۱ رشـد تولیـد صنعتـی صنایـع کشـور را (بـر اسـاس اطالعـات شـرکت‌های بـزرگ) در هفت ماهـه منتهـی بـه مهـر و هشـت ماهه منتهـی بـه آبـان نشـان می‌دهـد. بـر اسـاس آمـار منتشرشـده، تولیـد صنعتـی خودروسـازی در هفت ماهـه ۲۶ درصـد و در هشـت ماهه ۲۰ درصـد نسـبت بـه مـدت مشـابه سـال قبـل کاهـش داشـته اسـت. ایـن تغییـرات نشـان می‌دهـد سـهم قابل توجهی از رشـد منفی تولید در سـال ۱۳۹۷ و همچنین ۱۳۹۸ بـه کاهـش تولیـد صنایـع واردات محـور به ویـژه صنعـت خودروسـازی و سـاخت قطعـات اختصـاص دارد. همچنین، روند رشـد منفـی در ایـن صنعـت در چنـد مـاه اخیـر رو بـه کاهـش اسـت و ایـن سـیگنال را می‌دهـد کـه تولیـد ایـن صنعـت دیگـر بیشـتر از ایـن کاهـش پیـدا نمی‌کنـد و بلکـه رونـد صعـودی ملایمی پیـدا کـرده اسـت (اگرچـه هنـوز بـا تولیـد سـال قبـل فاصلـه دارد). صنایـع شـیمیایی و فلـزات اساسـی کـه دو قطـب صنایـع کشـورند و بیشـتر صادرات محـور بـه حسـاب می‌آینـد، وضعیـت رشـد بهتـری دارنـد. اگرچـه صنعـت شـیمیایی در رشـد منفـی ۱٫۴ درصـد را داشـته، می‌تـوان گفـت در دو سـال اخیـر کمتریـن کاهـش در تولیـد در ایـن صنعـت بـوده اسـت. صنعـت فلـزات اساسـی نیـز بـه همیـن صـورت عملکرد بهتـری نسـبت بـه سـایر صنایـع داشـته و در هشـت ماهه ۱۳۹۸ رشـد ۳ درصدی را رقم زده اسـت. در بیـن سـایر صنایـع، صنایـع غذایـی، منسـوجات، و محصولات کاغـذی بیشـترین کاهـش و صنایـع دارویـی، ماشـین آلات و تجهیـزات، و محصولات فلزی بیشـترین رشـد را در هشـت ماهه ۱۳۹۸ داشـته اند.

۱ -رفتار متفاوت کالای واسطه و نهایی
بـرای بررسـی اینکـه منشـا تغییـرات تولیـد صنعتـی بیشـتر در کـدام بخش هاسـت و چـه عواملـی در آن دخیلانـد، بایـد تولیـد در گروه هـای مختلـف طبقه بنـدی و اختالف روند آنهـا تحلیـل شـود.


شـکل ۲ رونـد رشـد تولیـد کالا‌های مصرفـی، واسـطه ای، و سـرمایه‌ای را در سـال ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ نشـان می‌دهـد. بـر اسـاس این شـکل، بیشـترین کاهش تولید در دو سـال اخیـر مربوط بـه کالا‌های نهایـی (مصرفی و سـرمایه ای) بـوده اسـت و تولیـد کالا‌های واسـطه‌ای در ایـن دوره کاهـش به مراتب کمتری داشـته اسـت. دو دلیـل بـرای افـت بیشـتر تولید کالا‌های نهایـی وجـود دارد؛ نخسـت اینکـه ایـن محصولات عمومـاً واردات محـور بـوده و وابسـتگی بـه واردات در بیـن ایـن محصولات بیشـتر از محصولات واسـطه‌ای اسـت. دوم، بـازار هـدف محصولات واسـطه‌ای عمدتـاً صادراتی انـد و ازآنجاکـه رشـد صـادرات بـا افزایـش نـرخ ارز صرفـه بیشـتری نیـز داشـته اسـت، طبیعـی اسـت کـه کاهـش تولیـد در محصولات واسـطه‌ای بـه انـدازه محصولاتـی باشـد کـه بـازار هدف آنهـا داخلی اسـت. روند کاهـش تولیـد در سـال ۱۳۹۷ در کالا‌های مصرفـی به مراتب بیشـتر از کالا‌های سـرمایه‌ای اسـت. البتـه، بازگشـت نمـودار کاهشـی رشـد کالا‌های مصرفـی نیـز در سـال ۱۳۹۸ سـریعتر بـوده، به گونـه‌ای کـه از مـرداد تـا مهـر رشـد این دو گـروه بـر هـم منطبـق شـده اسـت. در آبـان ۱۳۹۸، رشـد تولیـد کالا‌های واسـطه تقریبـاً مشـابه مهـر و نزدیـک صفر بوده اسـت. امـا، رونـد رشـد کالا‌های سـرمایه‌ای نشـان می‌دهـد در آبـان بهبـود قابل توجهـی در رشـد تولیـد ایـن محصولات ایجـاد شـده اسـت، به طـوری کـه رشـد منفـی ۱۸ درصـد در مهـر بـه رشـد منفـی ۱ درصـد در آبـان رسـیده اسـت. همچنین، رشـد منفی تولید محصولات
مصرفـی از منفـی ۱۸ درصـد در مهـر نسـبت بـه مـدت مشـابه بـه منفـی ۱۵ درصـد در آبـان رسـیده اسـت که بهبود نسـبی را نشـان می‌دهد.

۲ -موانع بالقوه رشد تولید صنعتی

شـرکت‌های بـزرگ صنعتـی را می‌تـوان بـر اسـاس ویژگی هـای مختلفـی ماننـد درجـه وابسـتگی بـه واردات، صادرات محـوری، و درجـه محدودیـت مالـی کـه بـا آن مواجه انـد طبقه بندی کـرد. مزیـت ایـن طبقه بنـدی ایـن اسـت کـه میتـوان رشـد تولیـد را در ایـن گروه هـای مختلـف بررسـی کـرد و آزمـون کـرد کـه آیـا ویژگی هایـی ماننـد محدودیـت مالـی و واردات محـوری می‌توانـد باعـث تفـاوت در رشـد شـرکت‌ها شـود. لـذا در جـدول ۲، شـرکت‌ها بـر اسـاس هریـک از ویژگی هـای صادرات محـوری، واردات محـوری، و درجـه محدودیـت مالـی بـه دو گـروه تقسـیم شـده اند و نـرخ رشـد تولیـد آنهـا بـا همدیگـر مقایسـه شـده است.

 

 

صادرات محوری:
بر اساس جدول ۲، رشد تولید در شرکت‌های صادرات محور در ماه‌های آغازین سال ۱۳۹۸ بیشتر از شرکت‌های کمتر صادرات محور بوده است (برخالف سال ۱۳۹۷ که رشد شرکت‌های صادرات محور کمتر بوده و ازدستدادن بازار صادراتی عاملی برای رشد تولید منفی بوده است)، در سال ۱۳۹۸ محدودیت‌های صادراتی نه تنها مانعی جدی برای رشد منفی صنعت نبوده بلکه باعث بهبود وضعیت کلی صنعت نیز شده است. در شهریور، به طور متوسط رشد تولید گروه شرکت‌های صادرات محور شدید حدود ۱۰ درصد بیشتر از رشد تولید گروه شرکت‌های کمتر صادرات محور بوده است. اما در آبان، رشد شرکت‌های صادرات محور اندکی کاهش داشته و رشد شرکت‌هایی که بازار هدف داخلی داشتند نیز اندکی بهبود داشته است و به رغم اینکه هنوز رشد شرکت‌های صادرات محور بهتر از سایر شرکت‌ها بوده است، اختلاف رشد این دو گروه در آبان به حدود ۴٫۷ درصد رسیده است. یکی از دلایل کاهش رشد تولید شرکت‌های صادراتی را میتوان تحولات و نا امنی‌ها در کشور عراق دانست. در این برهه از زمان که تحریم‌ها بازار‌های صادراتی ما را محدود کرده و تمرکز صادرات کشور به سمت عراق بوده است، نا آرامی‌های کشور عراق می‌تواند محدودیت‌های جدی در صادرات ما ایجاد کند.
محدودیت مالی:
در یک سال اخیر، رشد تولید در شرکت‌هایی که محدودیت مالی شدیدتری داشته اند همواره به طور قابل ملاحظه‌ای کمتر از رشد تولید شرکت‌های با محدودیت‌های مالی کمتر بوده است. در آبان ۱۳۹۸، رشد تولید هشت ماهه شرکت‌های با محدودیت مالی شدید منفی ۴٫۷ درصد بوده و شرکت‌های با محدودیت مالی کم رشد مثبت ۴٫۱۷ درصد را تجربه کردند. البته، شکاف رشد بین این دو گروه در مهر حدود ۱۲ درصد بود که در آبان اندکی کاهش پیدا کرده است، اما این اختلاف رشد نشان می‌دهد محدودیت تامین نقدینگی همچنان آسیب جدی برای تولید به حساب می‌آید. ازاین رو، میتوان محدودیت‌های تامین مالی را در ماه‌های اخیر عامل مهمی در رشد تولید منفی دانست. به نظر می‌رسد رشد ۲۶ درصدی تسهیلات بانک‌ها در شش ماهه نخست سال جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل در شرایطی که تورم تولیدکننده متوسط سالانه بالای ۵۰ درصد بوده است و برخی از هزینه‌های ارزی نیز بیش از ۳ برابر شده است، نتوانسته نیاز نقدینگی بنگاه‌ها را برطرف کند و تنگنای اعتباری بیشتر شده است.
وابستگی به واردات:
همچنین در سال ۱۳۹۷ و شش ماهه آغازین سال ۱۳۹۸، تفاوت رشد شرکت‌های واردات محور با سایر شرکت‌ها قابل ملاحظه بوده و کاهش تولید در شرکت‌های واردات محور ۱۰ درصد تا ۱۵ درصد بیشتر از شرکت‌های کمتر واردات محور بوده است. لذا، میتوان ادعا کرد کاهش رشد تولید صنعتی در ماه‌های قبل عمدتاً ناشی از کاهش رشد تولید شرکت‌های واردات محور بوده است، به گونه‌ای که در شهریور شرکت‌های واردات محور رشد منفی ۱۲٫۴ درصدی داشته و شرکت‌های غیر واردات محور تنها منفی ۱٫۵ درصد بوده است. اما در دو ماه اخیر، این شکاف رشد کاهش یافته و رشد شرکت‌های واردات محور در آبان به طور متوسط تنها ۱٫۳ درصد کمتر از سایر شرکت‌ها بوده است. به نظر می‌رسد محدودیت واردات در دو ماه اخیر نقش کمتری در تفاوت در رشد شرکت‌ها داشته است. در مجمـوع، اگرچـه همچنـان رشـد تولیـد صنعتـی در سـال ۱۳۹۸ نسـبت بـه سـال قبـل منفـی بـوده اسـت، از شـدت این رشـد منفی در ماه هـای اخیـر کاسـته شـده اسـت، به گونـه‌ای کـه رشـد هشـت ماهه ۱۳۹۸ نسـبت بـه مـدت مشـابه منفـی ۳٫۱ درصد بوده اسـت. بر اسـاس آمـار، محدودیت هـای مالـی و تنگنـای اعتبـاری و محدودیت هـای وارداتـی دو عامـل مهم رشـد منفـی در سـال ۱۳۹۸ بوده انـد.